Δημοκρατία χωρίς διάλογο – Πολίτες δίχως δύναμη

Γράφει η Αναστασία Πρίφτη,
Κοινωνική Ανθρωπολόγος

Η αξία του διαλόγου, από την αρχαία Ελλάδα μέχρι σήμερα. Η διαλεκτική μέθοδος, η ετυμολογία των λέξεων, το αρχαίο ελληνικό θέατρο, ο δημοκρατικός διάλογος ανά τους αιώνες, οι σύγχρονες διαλογικές πρακτικές, σε ένα κείμενο όπου σταχυολογούνται τα κομβικότερα σημεία της πιο απαραίτητης διαδικασίας και προϋπόθεσης του δημοκρατικού πολιτεύματος.

Η λέξη διάλογος αποπνέει δύναμη, κινητήριο δύναμη, λόγου και σκέψης. Είναι μία δύναμη που φαίνεται, γίνεται απτή μέσα από την ανάληψη ρόλων, ελεύθερων και ισότιμων συνομιλητών, ικανών να κινούνται ευέλικτα μεταξύ θέσης και αντίθεσης, σε κλίμα αμοιβαίου σεβασμού. Ετυμολογικά η λέξη «διάλογος» σημαίνει συζήτηση, συνομιλία. Ο στόχος της συνομιλίας εντοπίζεται στην προσπάθεια άσκησης πειθούς στο συνομιλητή, μέσω του λόγου και των λογικών επιχειρημάτων και όχι μέσω της επιβολής της μίας άποψης, μέσω διαταγών, απειλής ή εκβιασμού. Η ωφέλεια του υγιούς διαλόγου είναι αναμφισβήτητα μεγάλη. Ο Fr. Bhoer λέει χαρακτηριστικά «Γίνεται κανείς σοφότερος από το διάλογο μίας ώρας παρά από τη σκέψη μίας ημέρας».

Δυστυχώς σήμερα είναι αρκετά τα παραδείγματα έλλειψης διαλόγου και επικράτησης πλήρους αδιαλλαξίας, απροθυμίας δηλαδή για συμβιβασμό απέναντι στην αντίθετη άποψη. Ο διάλογος στην εποχή μας έχει πολλές φορές επιθετική όψη, εμφανίζεται απρόθυμος να επενδύσει με διαφορετικές οπτικές ένα θέμα, τουναντίον προσπαθεί να «διαλύσει» τη διαφορετική θέση, ως εχθρική και ανεπιθύμητη.

Θα ήταν χρήσιμο λοιπόν να ξαναθυμηθούμε σε γενικές γραμμές τις αξίες της ανάπτυξης ενός υγιούς και γόνιμου διαλόγου, της άσκησης του θεμελιώδους αυτού δημοκρατικού δικαιώματος και να ανακαλύψουμε πόσες διαφορετικές δυνατότητες έχουμε σήμερα να διαλεγχθούμε ελεύθερα και δημιουργικά.  

Ο διάλογος στην αρχαία Ελλάδα

Ο διάλογος ήταν πρακτική κεφαλαιώδους σημασίας για την αρχαία Ελλάδα. Ο ίδιος ο Πλάτων (427 π.Χ. – 347 π.Χ.), γνωστός και για τους πλατωνικούς διαλόγους του, χρησιμοποιεί το διάλογο ως μέθοδο διδασκαλίας, που βασίζεται στην ερώτηση και απόκριση. Σύμφωνα με τον Πλάτωνα οποιοδήποτε πρόβλημα εξετάζεται μέσω του διαλόγου και μέσω της σύγκρουσης των απόψεων, με τρόπο ώστε να επιδιώκεται η αποκάλυψη της αλήθειας. Αυτή η σύγκρουση, η πυγμή, είναι που ενεργοποιεί τους συνομιλητές.

Ο πρώτος σκοπός της πλατωνικής ερώτησης είναι να δημιουργήσει την απορία, να καταδείξει την ελλειπτικότητα της γνώσης για το θέμα και να ωθήσει τον ερωτώμενο στην υπερνίκηση της άγνοιάς του. Ο αρχαίος Έλληνας φιλόσοφος έχει συλλάβει το γεγονός ότι ο άνθρωπος έχει στην κατοχή του μια προγενέστερη γνώση, η οποία βρίσκεται σε λανθάνουσα κατάσταση και είναι δυνατόν να αφυπνιστεί αν δοθεί στον άνθρωπο το κατάλληλο ερέθισμα, η κατάλληλη ενεργοποίηση. Η ενεργοποίηση αυτή του πνεύματος επιτυγχάνεται με την διαλεκτική, η οποία αποτελεί την κατεξοχήν μέθοδο που χρησιμοποιεί η φιλοσοφία ως μέσο διέγερσης της απορίας.

Η λέξη διαλεκτική προέρχεται από τη λέξη «διαλέγομαι», που σημαίνει διεξάγω συζήτηση. Στην αρχαιότητα με τη Διαλεκτική εννοούσαν την τέχνη να καταφέρνει κάποιος να φτάνει στην αλήθεια, μέσω τις σύγκρουσης αντιθέτων απόψεων και της λογικής αμφισβήτησης. Λέγεται ότι πρώτος που δημιούργησε και εξάσκησε τη τέχνη αυτή ήταν ο Ζήνων ο Ελεάτης και στη συνέχεια την ανέπτυξε ο Πλάτων.

Στους νεότερους χρόνους (τέλη του 18ου αιώνα) εκείνος που εφήρμοσε τη Διαλεκτική ήταν ο γερμανός φιλόσοφος Kant (Καντ) και αργότερα (19ος αιώνας) ο επίσης γερμανός φιλόσοφος Hegel (Χέγκελ). Κατά την Εγελιανή μάλιστα οπτική η Διαλεκτική διαδικασία είναι εκείνη που κατευθύνει τόσο την ατομική σκέψη όσο και την παγκόσμια ιστορία και ακολουθεί τη διαδρομή: «Θέση» – «Αντίθεση» – «Σύνθεση». Με βάση αυτή την ακολουθία ερεύνησε και επέκτεινε αργότερα ο Marx (Μαρξ) τον Διαλεκτικό Υλισμό του. Αυτή είναι και η διαδικασία την οποία ακολουθούν σήμερα όλες οι επιστήμες, για την πρόοδο της γνώσης.

Πέρα από τη Διαλεκτική που ανέπτυξαν Kant, Hegel και Marx είναι σημαντικό σήμερα να κατανοήσουμε πρωτίστως τις αξίες του διαλόγου ως δημοκρατικής διαδικασίας. Ο δημοκρατικός διάλογος εξασφαλίζει την ελευθερία της σκέψης και του λόγου και κατοχυρώνει την ίδια τη δημοκρατία. Για τη διεξαγωγή ενός δημοκρατικού διαλόγου αρκεί οι συνομιλητές να έχουν επιχειρήματα, εμπιστοσύνη μεταξύ τους, ταπείνωση, ευγένεια, ειλικρίνεια και αμοιβαίο ενδιαφέρον, ώστε να μεγιστοποιηθούν τα οφέλη αυτής της διαδικασίας. Όπως τόνισε σχετικά, (εν όψει της γιορτής της δημοκρατίας, 15 Σεπτεμβρίου 2012), ο πρόεδρος του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου Martin Schulz «ο διάλογος και η άρνηση των αποκλεισμών είναι τα βασικά συστατικά κάθε πολιτικής κουλτούρας, που βασίζεται στην ανοχή και τον αμοιβαίο σεβασμό. Ο διάλογος μεταξύ πολιτικών δυνάμεων και μεταξύ πολιτικών και πολιτών είναι αναγκαίες συνθήκες για την εξεύρεση αποτελεσματικών λύσεων».

Ο διάλογος ως πρακτική ήταν αναγκαίος και για τον Αθηναίο πολίτη στο πλαίσιο της αρχαίας αθηναϊκής δημοκρατίας. Ο πολίτης της Αθήνας έπρεπε να συμμετέχει, να είναι σε θέση να αγορεύει στο ευρύ κοινό και να το πείθει μέσω του λόγου στην «Εκκλησία του Δήμου». Ο κάθε πολίτης έπρεπε να έχει την ικανότητα της ομιλίας και μάλιστα ενώπιον εκατοντάδων χιλιάδων πολιτών, με τους οποίους μοιραζόταν το δημοκρατικό πολίτευμα και συγκροτούσε την Αθηναϊκή Πολιτεία. Ακόμα και στα δικαστήρια όλοι οι πολίτες μπορούσαν, αν ήθελαν, να επεμβαίνουν, να παρεμβαίνουν και να διαφωνούν με δικά τους επιχειρήματα. Ο κήρυκας εκεί ρωτούσε από το βήμα: «τις αγορεύειν-βούλεται»; Δηλαδή: «ποιός έχει γνώμη, που ωφελεί και θέλει να την εκφράσει»; Η φήμη της Αθήνας καθιερώθηκε στον τομέα του λόγου τόσο ώστε οι Ρωμαίοι που επιθυμούσαν να διδαχθούν ρητορική πήγαιναν στην Αθήνα για σπουδές.

Ο διάλογος στην αρχαίο αττικό θέατρο

Εκείνο που εντυπωσιάζει όσους μελετούν την αρχαία αθηναϊκή δημοκρατία είναι το γεγονός ότι το θέατρο ήταν το μέσο για να διδαχθούν οι πολίτες τις αρετές της και να γνωρίσουν τα οφέλη του διαλόγου. Η χρήση του διαλόγου στις θεατρικές παραστάσεις και των τριών θεατρικών ειδών (τραγωδία, σατυρικό δράμα, κωμωδία) θεσμοθετήθηκε σταδιακά και ωρίμασε μαζί με την ωρίμανση της δημοκρατίας στην πόλη των Αθηνών. Το θέατρο λειτουργούσε σε πλήρη συνάφεια με το δημοκρατικό πολίτευμα της πόλης.

Το αρχαίο αττικό θέατρο πιο ειδικά συνδέθηκε νωρίς με την πολιτική και ειδικότερα με την αρχαία αθηναϊκή δημοκρατία. Ακόμα και η κοινή γνώμη διαμορφωνόταν μέσα από τις θεατρικές παραστάσεις, τις οποίες παρακολουθούσε το σύνολο των πολιτών, ως ενεργά πολιτικά πρόσωπα, τα οποία συμμετείχαν στις αποφάσεις του δήμου τους.

Δια μέσου των παραστάσεων, οι ποιητές απεύθυναν στους συμπολίτες τους πολιτικά μηνύματα διαφόρων μορφών, αντιλαμβανόμενοι την τεράστια επίδραση που ασκούσε το θέατρο πάνω στους θεατές. Άλλωστε είναι γνωστό ότι στην αρχαιότητα όχι μόνο δεν λογόκριναν τις παραστάσεις, αλλά τις επιχορηγούσαν γενναία για να μπορέσουν να διαδραματίσουν ένα ηγετικό ρόλο στην κοινωνία και να διαμορφώσουν την κοινή γνώμη.

Ειδικά στις αρχαίες τραγωδίες ο λόγος των ποιητών ήταν περισσότερο πειστικός από τον λόγο των φιλοσόφων και των δημαγωγών γιατί είχε άμεση επίδραση πάνω στους θεατές, ως κάτι που συνέβαινε πραγματικά και δεν ήταν θεωρητικό. Ο θεατής μπορούσε να βιώσει την ίδια τραγική εμπειρία με τον τραγικό ήρωα. Οι τραγωδίες αναφέρονταν σε κοινωνικά, ιδεολογικά και πολιτικά επίκαιρα θέματα της εποχής. Η αρχαία ελληνική τραγωδία δεν αποτελεί απλώς μία μορφή θεάτρου είναι κοινωνικός θεσμός. Είναι ένας θεσμός που κατάφερε να διασταυρώσει το μύθο και τον πολιτικό διαλογισμό μέσα σε ευρύτερους συνδυασμούς υπερβατικού και εγκόσμιου, διαχρονικού και επίκαιρου.

Στον ορισμό της τραγωδίας που έδωσε ο Αριστοτέλης στην «Ποιητική» του (VΙ 2-3): «Εστίν ουν τραγωδία, μίμησις πράξεως σπουδαίας και τελείας, μέγεθος εχούσης, ηδυσμένω λόγω, χωρίς εκάστου των ειδών εν τοις μορίοις, δρώντων και ου δι’ απαγγελίας, δι` ελέου και φόβου περαίνουσαν την των τοιούτων παθημάτων κάθαρσιν», ο ρόλος του δρώντως υποκειμένου, μέσω του διαλόγου υπογραμμίζεται ιδιαίτερα καθώς οι τραγωδίες ήταν μοιρασμένες σε δύο μέρη: το διαλογικό και το χορικό. Το διαλογικό διαιρείται σε: πρόλογο (η αρχή του έργου μέχρι την είσοδο του χορού), επεισόδια (οι κυρίως πράξεις) και έξοδο (το τελευταίο μέρος της τραγωδίας). Ο διάλογος μεταξύ των υποκριτών γίνεται ή με πολλούς στίχους ή με έναν, οπότε έχουμε «στιχομυθία» (μονομαχία δηλ. με λόγια), όταν το έργο το απαιτεί. Σε ακόμα πιο απαιτητικές παραστάσεις, τα πρόσωπα του διαλόγου κόβουν το στίχο στα δύο και στα τρία και οι διαλογικές αυτές διαμάχες ονομάζονται «αντιλαβαί».

Ο Αισχύλος εισήγαγε στις τραγωδίες του διαλόγους μεταξύ δύο σκηνικών προσώπων. Μέχρι τότε υπήρχε ένα πρόσωπο και ο χορός. Ο δε Σοφοκλής προχώρησε πέρα από τον Αισχύλο και περιόρισε ακόμη περισσότερο τα χορικά μέρη προς όφελος του διαλόγου μεταξύ των ηθοποιών. Παρουσίασε στη σκηνή μέχρι και τρία πρόσωπα συγχρόνως, τα οποία συνομιλούν μεταξύ τους. Ο Ευριπίδης από την άλλη, υπό την επίδραση της σοφιστικής κίνησης της εποχής, έπλασε ρόλους προσώπων που αμφιβάλλουν για καθιερωμένες αξίες, για την παράδοση και εκφράζουν υποκειμενικές ιδέες και τις υποστηρίζουν με ισχυρά και πρωτότυπα επιχειρήματα. Η αμφιβολία και η αυτονομία που αναδύονται από τις τραγωδίες είναι ταυτόχρονα χαρακτηριστικά του αθηναίου πολίτη της άμεσης δημοκρατίας. Δεν υπάρχει η νομοτελειακή λογική στα θεατρικά αυτά έργα, καθώς οι τύχες των τραγικών προσώπων δεν διέπονται από τη μοίρα ούτε από τους θείους νόμους. Οι από μηχανής θεοί εμφανίζονται συνήθως στο τέλος του έργου για να δώσουν τη λύτρωση, μία λύση σε ένα αδιέξοδο.

Από την άλλη μεριά η κωμωδία, ως θεατρικό είδος στην αρχαιότητα είναι ελεύθερη να περιπαίζει, είναι θρασεία και αθυρόστομη απέναντι στα κακώς κείμενα της εποχής. Σατιρίζει και στιγματίζει μέσω των διαλόγων της θεσμούς, πολιτικές και πολιτικούς.

Από τα παραπάνω γίνεται φανερή η δύναμη του διαλόγου στο αρχαίο αττικό θέατρο και η βαρύνουσα σημασία του για την αρχαία αθηναϊκή δημοκρατία. Το θέατρο λειτουργεί σαν μία άλλη «Εκκλησία του Δήμου» όπου ελεύθεροι πολίτες τοποθετούνται δια του λόγου και ανταλλάσουν απόψεις μέσω του διαλόγου, ασκώντας τα δημοκρατικά δικαιώματά τους. Το θέατρο υπήρξε σχολείο διαλόγου και δημοκρατίας, στο οποίο συμμετείχαν όλοι οι πολίτες.

Σύγχρονες διαλογικές πρακτικές

Ξεχασμένα μεγαλεία θα μπορούσε να σκεφτεί κανείς σήμερα, αντιμετωπίζοντας με απογοήτευση τη σημερινή κατάσταση και το έλλειμμα διαλόγου και γνήσιων δημοκρατικών διαδικασιών. Αυτή είναι η απαισιόδοξη πλευρά, η οποία υπάρχει και θα συνεχίσει να υπάρχει αν ο λαός δεν αποκτήσει πυγμή, δύναμη μέσω του λόγου του. Οι ευκαιρίες είναι πολλές και όταν αξιοποιηθούν κατάλληλα θα αποκτήσουν τη δύναμη της επιβολής, για την ανατροπή της νοσηρής πραγματικότητας απέναντι στο διάλογο και την ελευθερία.

Σήμερα ευκαιρίες για γόνιμο διάλογο μπορεί να αναπτύξει ένας πολίτης μέσα από:

• Τη συμμετοχική δημοκρατία, η οποία προϋποθέτει το διάλογο και την ευρεία εμπλοκή των πολιτών στην διεύθυνση και διαχείριση των πολιτικών τους υποθέσεων. Η ίδια η δημοκρατία προϋποθέτει την ανοιχτή και απρόσκοπτη συζήτηση.

• Τις οργανώσεις της κοινωνίας των πολιτών οι οποίες για να λειτουργήσουν παραγωγικά προϋποθέτουν επίσης το διάλογο και την ενεργητική παρουσία όλων των εμπλεκομένων με προτάσεις, θέσεις και αντιθέσεις.

• Τα νέα ψηφιακά μέσα επικοινωνίας τα οποία αξιοποιούν το διαδίκτυο ως μέσο (π.χ. κοινωνικά δίκτυα, προσωπικά ιστολόγια-blogs κλπ) και προσφέρουν αμεσότητα συμμετοχής, θεμελίωση του διαλόγου, πολυφωνία και αποτελούν ταυτόχρονα παράγοντες που ευνοούν τη δημοκρατία και ενδυναμώνουν τους δημοκρατικούς θεσμούς. Μέσω του διαδικτύου μπορεί να αναπτυχθεί ένας γόνιμος διάλογος μεταξύ ατόμων ανεξαρτήτου διακρίσεων και να ευνοηθεί η ελεύθερη έκφραση και η ανταλλαγή απόψεων, η επικοινωνία χωρίς προκαταλήψεις και περιορισμούς.

Ειδική μνεία πρέπει να γίνει στα προσωπικά ιστολόγια – blogs τα οποία ως μέσα διαδικτυακής επικοινωνίας και διαλόγου αναδεικνύουν την προσωπικότητα και το λόγο του δημιουργού τους. Ο blogger μέσω του υλικού που καταχωρεί στο προσωπικό του ιστολόγιο (άρθρα, εικόνες, ήχοι, σκέψεις, σχόλια κ.α.) μετατρέπεται σε ενεργό πολιτικό ον ικανό να κινήσει και να συνδιαμορφώσει το κοινωνικό και πολιτιστικό γίγνεσθαι της εποχής του.

Η ηλεκτρονική αυτή έκδοση «Social Activism Αθηνών» εντάσσεται στην παραπάνω λογική και προωθεί με κάθε τρόπο την ανάπτυξη και την καλλιέργεια του διαλόγου. Οι συνομιλητές που ανταποκρίνονται καθημερινά είναι πολλοί και συμβάλλουν ο καθένας με τη δική του ματιά στην πρόοδο της γνώσης και της αλληλογνωριμίας και στην ενδυνάμωση της συμμετοχικής δημοκρατίας.

Πηγές:

• Σακελλαρίου, Μιχαήλ (2004), «Η Αθηναϊκή Δημοκρατία», Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης

• Κουλάνδρου, Στέλλα, «Ένα θέατρο μύθου σε μία απομυθοποιητική εποχή: Η αρχαία τραγωδία στη σύγχρονη σκηνή και δραματουργία», διαθέσιμο στο δικτυακό τόπο www.academia.edu

• Σιαφκάλης, Νίκος, (2012), «Η δημοκρατία στο αρχαίο ελληνικό δράμα», διαθέσιμο στο δικτυακό τόπο ancientgreekdramainstitute-cyprus.org

• Παπάνης, Ευστράτιος, Μπαλάσα, Αικατερίνη (2009), «Δημοκρατία και Διαδίκτυο», eap-dem.pblogs.gr/tags/dialogos-gr.

• Παγκόσμια Ημέρα για τη Δημοκρατία – Ναι στο διάλογο, όχι στους αποκλεισμούς διαθέσιμο στο δικτυακό τόπο http://www.europarl.europa.eu/news/el/headlines/content