Ο πολίτης της συμμετοχικής δημοκρατίας – Ένας φίλος απ’ τα παλιά

Γράφει η Αναστασία Πρίφτη, Κοινωνική Ανθρωπολόγος

Η άμεση, συμμετοχική δημοκρατία ως μοντέλο δεν είναι κάτι καινούριο. Στηρίζεται στη δομή της αρχαίας αθηναϊκής δημοκρατίας που άνθησε στην Ελλάδα περί τον 5ο αιώνα π.Χ. Παρόλο που ως τύπος δημοκρατίας είναι κατά κάποιο τρόπο «εγχώριο προϊόν» μόλις τα τελευταία χρόνια οι Έλληνες αναζητούν τις αξίες και τα οφέλη του, οφέλη τα οποία απολαμβάνουν εδώ και κάποια χρόνια χώρες τις κεντρικής και βόρειας Ευρώπης. Αν και θα περίμενε κανείς οι Έλληνες να αξιοποιήσουν από τους πρώτους την κληρονομιά τους αυτή, κάτι τέτοιο δε συνέβη. Είναι εφικτή μία τέτοια τύπου δημοκρατία σήμερα; Με ποιους τρόπους μπορεί να εφαρμοστεί και σε ποια πλαίσια; Πώς ο σύγχρονος πολίτης θα εμπνευστεί από το παράδειγμα του πολίτη – φίλου του απ’ τα παλιά, ο οποίος ήταν κύριος στην πόλη του;

Εισαγωγικά

Λένε ότι όταν χάσεις κάτι τότε καταλαβαίνεις την αξία του. Στις μέρες μας, με αφορμή την πολυμέτωπη κρίση που αντιμετωπίζει η χώρα μας, ο πολίτης βιώνει καθημερινά την απώλεια των δικαιωμάτων του και νιώθει την ουσία του να είσαι πολίτης Β΄κατηγορίας. Η έννοια του πολίτη και το εύρος των δυνατοτήτων του έχει υποστεί τα τελευταία χρόνια σημαντικές απώλειες. Ως εκ τούτου έχουν δημιουργηθεί έντονες τάσεις αμφισβήτησης της κοινοβουλευτικής – αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας, οι οποίες συνεχώς πληθαίνουν καθώς αυτό το μοντέλο δημοκρατίας έχει τοποθετήσει πλέον τον πολίτη στο περιθώριο και έχει δώσει το προβάδισμα στους λίγους, στους εκλεγμένους και εκλεκτούς αφήνοντας παράλληλα πολλά περιθώρια σφετερισμού της εξουσίας.

Η αμφισβήτηση αυτή της κοινοβουλευτικής δημοκρατίας έχει προκαλέσει σταδιακά τα τελευταία χρόνια μία μεταστροφή του ενδιαφέροντος στην άμεση, συμμετοχικού τύπου δημοκρατία. Μένει να δούμε αν αυτό το ενδιαφέρον μπορεί να γίνει πράξη και να βρεθούν τρόποι με τους οποίους ο πολίτης μπορεί να ξαναμπεί στο επίκεντρο της δράσης ώστε να μπορεί να προτείνει και να ελέγχει θέματα που τον αφορούν. Η άμεση δημοκρατία ως μοντέλο δεν είναι κάτι εντελώς καινούριο καθώς στηρίζεται στη δομή της αρχαίας αθηναϊκής δημοκρατίας, η οποία άνθησε στην Ελλάδα περί τον 5ο αιώνα π.Χ. Παρόλο που ως τύπος δημοκρατίας είναι κατά κάποιο τρόπο «εγχώριο προϊόν» μόλις τα τελευταία χρόνια οι Έλληνες αναζητούν τις αξίες και τα οφέλη του, οφέλη τα οποία απολαμβάνουν εδώ και κάποια χρόνια χώρες τις κεντρικής και βόρειας Ευρώπης οι οποίες έχουν υιοθετήσει το μοντέλο αυτό. Αν και θα περίμενε κανείς οι Έλληνες να αξιοποιήσουν από τους πρώτους την κληρονομιά τους αυτή, κάτι τέτοιο δε συνέβη. Το γεγονός αυτό δεν είναι οξύμωρο διότι κάθε κοινωνία, όπως και η ελληνική, έχει τις δικές της ξεχωριστές ανάγκες και χρειάζεται το δικό της χρόνο προκειμένου να ανακαλύψει τα μέσα που θα την οδηγήσουν σε νέους πιο δημοκρατικούς δρόμους. Στην Ελλάδα χρειάζεται να γίνουν ακόμα αρκετές ζυμώσεις και να αποσαφηνιστούν βασικά ερωτήματα όπως: «είναι εφικτή μία τέτοια τύπου δημοκρατία σήμερα;» ή «με ποιους τρόπους μπορεί να εφαρμοστεί και σε ποια πλαίσια;» προκειμένου η χώρα να χαράξει τη δική της πορεία.

Για την ιστορία…

Η δημοκρατία της συμμετοχής ξεκίνησε ως σύνθημα των φοιτητικών κινημάτων της Νέας Αριστεράς στη δεκαετία του 1960 και εξαπλώθηκε στην εργατική τάξη κατά τις δεκαετίες του ’60 και του ’70. Αποτελεί έναν τύπο δημοκρατίας ο οποίος προϋποθέτει τη συμμετοχή, την άμεση παρέμβαση του πολίτη στα κοινά, όπως ακριβώς νοούνταν και στην αρχαία Αθήνα.

Αν ανατρέξει κανείς στην πληθώρα των πηγών που υπάρχουν για την αρχαία αθηναϊκή δημοκρατία θα δει πως η άμεση δημοκρατία νοούνταν ως το κράτος του δήμου, όπου δήμος είναι ο λαός. Οι αρχαίοι Αθηναίοι μάλιστα, σύμφωνα με τον Κ. Καστοριάδη (1999) ποτέ δεν έπαψαν να μεταρρυθμίζουν τους νόμους τους κατά τέτοιο τρόπο, ώστε να αυξάνουν τη δυνατότητα συμμετοχής του δήμου στην εξουσία.

Ο πολίτης στην αρχαία Αθήνα είχε λόγο πρώτα και πάνω απ’ όλα στα τεκταινόμενα στην πόλη του, στο δήμο του. Σύμφωνα άλλωστε και με τον G.Glotz στο έργο του «Η ελληνική πόλις» η «πόλις» υπήρξε το πεδίο γέννησης και άνθησης της άμεσης δημοκρατίας. Η συνταγματική θεωρία της αθηναϊκής δημοκρατίας περιλαμβάνεται σε μία φράση: ο λαός είναι κυρίαρχος (κύριος). Είτε στην Εκκλησία του Δήμου συνεδριάζει, είτε στα δικαστήρια, είναι ο απόλυτος κύριος σε ό,τι αφορά την πόλη. (Glotz, σ.145)

Προκειμένου να εξυπηρετηθούν καλύτερα οι ανάγκες της πόλης και του δήμου (λαού), επί Κλεισθένη μάλιστα καθιερώθηκε η διαίρεση της πόλης σε δήμους, σε ανεξάρτητες δηλαδή διοικητικές και οικονομικές μονάδες με επικεφαλής το δήμαρχο. Οι δήμοι επί Κλεισθένη μετατράπηκαν σιγά – σιγά σε αυτόνομες κοινότητες με πολιτική ισχύ και έγιναν φορείς της κρατικής εξουσίας στην περιφέρεια, αλλά και κέντρα παραγωγής προτάσεων πάνω στα ζητήματα της πόλης. Αργότερα στην εποχή του Περικλή οι μόνες λέξεις που χρησιμοποιούσαν στη γλώσσα τους για να χαρακτηρίσουν το δημοκρατικό πολίτευμα είναι η ισονομία (ισότητα μπροστά στο νόμο) και ισηγορία (ίδιο δικαίωμα για όλους να εκφράζονται). (Glotz σ.141)

Η αθηναϊκή δημοκρατία του 5ου αιώνα παρουσιάζεται ως άσκηση της κρατικής κυριαρχίας από ελεύθερους και ισότιμους πολίτες, υπό την αιγίδα του νόμου. Ολόκληρη η ζωή των πολιτών στην αρχαία Αθήνα διοικείται από τη φύση και τους νόμους. (Glotz σ.150) Ο νόμος προστατεύει τους πολίτες και υπερασπίζεται τα δικαιώματα των ατόμων από τη δύναμη του κράτους, και τα συμφέροντα του κράτους από τις υπερβολές του ατομικισμού. (Glotz σ.152) Ο νόμος στην αρχαία αθηναϊκή δημοκρατία είναι γνωστός σε όλους και ανήκει σε όλους. Είναι ο μέσος όρος, το κοινό μέτρο που παρέχει το μεγαλύτερο βαθμό ισότητας. Παραμένει όμως αναγκαστικά ελλιπής, καθώς οι νόμοι δεν είναι αλάθητοι και συνεπώς δεν είναι αιώνιοι, δεν διαρκούν παρά όσο γίνονται δεκτοί από τη συνείδηση του λαού. (Glotz σ.149)

Στην πορεία της ιστορίας οι κοινωνικές ανάγκες άλλαξαν, η πόλη μπήκε σε δεύτερη μοίρα και δημιουργήθηκαν μεγαλύτερες ενότητες, τα κράτη, με διαφορετικά ζητούμενα και προσανατολισμό. Ο λαός και η κρίση του παραγκωνίστηκαν μπροστά στη βούληση των επαϊόντων και των εκλεγμένων αντιπροσώπων. Η αντιπροσωπευτική δημοκρατία – ως τύπος δημοκρατίας που συναντούμε στις μέρες μας – γεννήθηκε μέσα από τις μεγάλες αλλαγές στη Δύση από τον 17ο αιώνα και μετά (Διαφωτισμός, Αστικές Επαναστάσεις). Στην μακροχρόνια πορεία της άλλαξε πολλές φορές μορφή και περιεχόμενο με βάση αλλαγές στη σκέψη, τη δράση και τους αγώνες των πολιτών. Κατάφερε να επιβιώσει και να λειτουργήσει, φτάνοντας μάλιστα στο δεύτερο μισό του περασμένου αιώνα, στην κορυφή τις εξέλιξής της. Οι σαρωτικές όμως, εξελίξεις των τελευταίων δεκαετιών, δε θα μπορούσαν παρά να επηρεάσουν τόσο τη λειτουργία όσο και την πορεία αυτού του τύπου δημοκρατίας. Στο πλαίσιο της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας παρατηρήθηκε σταδιακά μεταστροφή των πολιτών στην ενασχόληση τους με την αυστηρά ιδιωτική σφαίρα και όχι με τα κοινά, επικράτησε ο άκρατος καταναλωτισμός, η κατάρρευση των συλλογικών στόχων και οραμάτων, η έλλειψη ενδιαφέροντος για το δημόσιο βίο. Στο πλαίσιο αυτό εμφανίστηκαν παράλληλα περιθώρια δημαγωγίας και νοθείας της αντιπροσωπευτικότητας της δημοκρατίας.

Σήμερα;

Σήμερα εν μέσω κρίσης τα πράγματα παίρνουν ολοένα και πιο επικίνδυνη τροπή, ειδικά στη χώρα μας. Αποκαλύπτεται καθημερινά ότι στο Κοινοβούλιο αντί να αντιπροσωπεύεται η βούληση του λαού, δια των εκλεγμένων αντιπροσώπων του, αντιπροσωπεύεται το ιδιωτικό συμφέρον σε βάρος του συνόλου. Όταν όμως, το ατομικό συμφέρον (η ειδική βούληση) θέτει σε κίνδυνο το συμφέρον του συνόλου (τη γενική βούληση), τότε κινδυνεύει η ίδια η δημοκρατία. Ο πολίτης δεν έχει δυστυχώς περιθώρια λόγου και ελέγχου της εξουσίας καθώς προσέρχεται στις κάλπες κάθε τέσσερα χρόνια, συνήθως απληροφόρητος ή συστηματικά παραπλανημένος. Μπροστά στον παραπάνω κίνδυνο έχει γίνει συνείδηση πλέον ότι χρειάζεται μία αλλαγή πορείας διότι ο πολίτης καθημερινά εξαπατάται και παραγκωνίζεται και επιπλέον, οι ανάγκες τις κοινωνίας έχουν αλλάξει. Χρειάζεται ένας λαός καλά πληροφορημένος με όπλο την κατάλληλη παιδεία και γνώση, ώστε να μπορεί να κρίνει και να ελέγχει. Χρειάζεται ένας πολίτης που θα ακούει και θα εξετάζει τη γνώμη των ειδικών και θα είναι εκείνος που θα αποφασίζει τελικά αν αυτό που προτείνεται είναι σύμφωνο με τις ανάγκες και τους στόχους της κοινωνίας. Επομένως, για μία ολοκληρωμένη πολιτική μεταρρύθμιση χρειάζεται προηγουμένως μεταρρύθμιση γνώσης, παιδείας και πνευματική αφύπνιση που θα επιτρέψουν τη σύλληψη του νοήματος και των απαιτήσεων της εποχής. Καλείται ο κάθε πολίτης να συλλάβει και να υποστηρίξει το «κοινωνικό φαντασιακό» της κοινωνίας του, όπως το ορίζει ο Κ. Καστοριάδης, της πόλης του και να κατανοήσει ότι οι δικές της ανάγκες θα καθορίσουν τα μέσα και τους θεσμούς για την εξυπηρέτησή τους.

Τι μπορεί να γίνει;

Η αφύπνιση και η μεταστροφή μπορεί να έρθει μέσα από την αξιοποίηση του μοντέλου της αρχαίας αθηναϊκής δημοκρατίας, εκεί που ο πολίτης είχε ενεργό και δημιουργικό ρόλο. Κάτι τέτοιο αποτελεί πρόκληση για την Ελλάδα, όχι γιατί η αθηναϊκή δημοκρατία αποτελεί παγκοσμίως σημαντική δική της κληρονομιά, αλλά γιατί η κρίση που βιώνει η χώρα μας έχει προετοιμάσει το έδαφος και τις συνειδήσεις των πολιτών ώστε να καλλιεργηθούν οι αρχές της άμεσης δημοκρατίας. Χρειάζεται λοιπόν, να εμπνευστεί ο σύγχρονος πολίτης από το παράδειγμα του πολίτη – φίλου του απ’ τα παλιά, ο οποίος ήταν κύριος στην πόλη του. Η συμμετοχική δημοκρατία προϋποθέτει τελικά βαθιές αλλαγές στην αυτοσυνειδησία των ανθρώπων. Ο πολίτης μπορεί να γίνει και πάλι επίκεντρο της πολιτικής, να αναλάβει ενεργό ρόλο ενάντια στη κοινωνική και οικονομική ανισότητα, στην καταστροφή του περιβάλλοντος και στον σφετερισμό της εξουσίας. Η καταλληλότερη δομή για να αναπτύξει τη δράση του είναι η πόλη στην οποία ζει, ο δήμος του. Εκεί μπορεί να διαδραματίσει βασικό ρόλο, καθώς η τοπική αυτοδιοίκηση αποτελεί το πρώτο επίπεδο οργάνωσης του πολίτη. Εκεί ο πολίτης μπορεί να αναδείξει τις δυνάμεις του, να επηρεάσει τις αποφάσεις της κεντρικής εξουσίας και να λειτουργήσει η άμεση δημοκρατία. Και σε αυτό όμως, το επίπεδο οργάνωσης του πολίτη, στο επίπεδο της πόλης του, χρειάζεται συνεχής επαγρύπνηση καθώς ο σφετερισμός της εκπροσώπησης είναι έκδηλος και στο επίπεδο της τοπικής αυτοδιοίκησης. Ο πιο δημιουργικός και φωτεινός δρόμος για τον πολίτη αυτή τη στιγμή είναι ο δρόμος της κοινωνικής οικονομίας. Εκεί μέσω των οργανώσεων της κοινωνίας των πολιτών μπορεί να λειτουργήσει δημοκρατικά και να επιδιώξει κοινωνικές συμπράξεις με την τοπική αυτοδιοίκηση και κάθε ενδιαφερόμενο ιδιώτη. Τους τρόπους μπορεί να τους ανιχνεύσει κανείς στις πολυάριθμες δράσεις και προτάσεις των οργανώσεων της κοινωνίας των πολιτών.

Από τα παραπάνω, αλλά κυρίως από την τρέχουσα κοινωνικο-οικονομική συγκυρία γίνεται πλέον φανερό ότι η μεταστροφή που χρειάζεται να γίνει προς την άμεση δημοκρατία ξεκινά από τον κάθε πολίτη και από τις οργανώσεις της κοινωνίας των πολιτών. Ο κάθε πολίτης χωριστά και η αυτοοργάνωσή του μέσω της κοινωνικής οικονομίας τον μετατραπεί σε δρών υποκείμενο, σε άτομο δηλαδή, που αφουγκράζεται τις ανάγκες της κοινωνίας του και δραστηριοποιείται αναλόγως. Σήμερα αν και υπάρχουν όλα τα αναγκαία σύγχρονα μέσα για να ακουστεί η φωνή του πολίτη (π.χ. το διαδίκτυο, οι δημοσκοπήσεις, τα δημοψηφίσματα, η δημοσιογραφία πολιτών) το ζητούμενο είναι να μπορεί να εισακουστεί και να χαράξει νέους δρόμους στην πορεία του. Άλλωστε, η ροή των γεγονότων δεν είναι αποτέλεσμα των νόμων της ιστορίας άλλα αποτέλεσμα της θέλησης και της δράσης των ανθρώπων.

Πηγές:

• Καστοριάδης Κορνήλιος, (1984), «Η αρχαία ελληνική δημοκρατία και η σημασία της για μας σήμερα», Εκδόσεις Ύψιλον

• Glotz G., (1981), «Η Ελληνική Πόλις», Εκδόσεις ΜΙΕΤ

• Δημόσιος χώρος έκφρασης Arguments.gr

Post navigation

PREVIOUS POST:Η ΝΕΑ ΚΑΘΟΛΙΚΟΤΗΤΑ ΤΗΣ ΚΟΙΝΩΝΙΑΣ ΤΩΝ ΠΟΛΙΤΩΝ