Ο Ηρακλής στην διαχρονικότητα της τέχνης και την Πολιτιστική Επιχειρηματικότητα

 * Του Νίκου Ανδρινόπουλου , υπεύθυνου επικοινωνίας της ομάδας νέων του «Ερυμάνθου» Φαίνεται ότι ο μύθος του Ηρακλής πέρα από ότι απασχόλησε σε πολλές εποχές τους συγγραφείς και καλλιτέχνες ήταν πάντοτε μέσα στην πολιτιστική επιχειρηματικότητα. Η ΕΝΣΩΜΑΤΩΣΗ ΤΟΥ ΜΥΘΟΥ ΣΤΗΝ ΕΠΙΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ ΚΑΙ ΤΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ Ο μύθος απλώθηκε πάρα πολύ και δουλεύτηκε από πολλές γενιές ανθρώπων και συγγραφέων, που καθεμιά είχε κάτι να προσθέσει, καθώς πολλά τοπικά ρεύματα μυθολογικού υλικού χύνονταν μέσα στο μεγάλο ποτάμι. Ο μύθος εξελισσόμενος ενσωμάτωνε στοιχεία από τον κάθε συγγραφέα, χωρίς να ταυτοποιηθεί ως προϊόν ενός προσώπου και ενός τόπου. Έτσι σχηματίστηκε μια τόσο πολυσύνθετη εικόνα και με τόσες παραλλαγές, που πάρα πολύ δύσκολο σήμερα, αν όχι τελείως αδύνατο, να ανασυνθέσουμε τον αρχικό μύθο στο περίγραμμά του. Από την αρχική μορφή του ήρωα, με την οποία ξεκίνησε ο μύθος, θα μπορούσαμε να αναπαραστήσουμε μόνον έναν βασικό πυρήνα, μερικά γενικά τυπολογικά χαρακτηριστικά που διαπερνούν την πλούσια εικόνα και τις ποικιλίες των παραλλαγών που διαμορφώθηκαν μετά. Η προσπάθεια της ανασύνθεσης γίνεται ακόμα πιο δύσκολη όταν διαπιστώσουμε ότι πολλά στοιχεία του μύθου υπήρχαν πριν και από τις αρχαιότερες πηγές, που είναι για εμάς τα ομηρικά έπη και επομένως δεν μπορούμε να τα παρακολουθήσουμε με ασφάλεια. Από αναφορές του ομηρικού έπους ( Ε 392 κ.ε. Θ362 κ.ε., Τ 95 κ.ε.) βγαίνει το συμπέρασμα ότι η ιστορία του Ηρακλή, γνωστή κιόλας στο έπος, ήταν παλαιότερη από αυτό και ίσως να υπήρχε και κάποιο σχετικό ποίημα. Τα πρώτα στοιχεία που συνθέτουν τη μορφή του Ηρακλή θα πρέπει να δημιουργήθηκαν στη Μυκηναϊκή εποχή ή ίσως και νωρίτερα. Ο τόπος καταγωγής του ήρωα δεν προσδιορίζεται. Μετά το ομηρικό έπος συνεχίζεται η επεξεργασία του μύθου μέσα στην επική παράδοση. Εκτός από τον Ησίοδο αναφέρουμε ενδεικτικά και νεότερους επικούς ποιητές, όπως τον Πείσανδρο τον Ρόδιο ( αρχές 6ου αιώνα) και τον Παναύση, το θείο του Ηρόδοτου ( 5ος αιώνας), που έγραψαν «Ηράκλεια», ή τον ποιητή που έγραψε την «Οιχαλίας άλωσιν» κ.α. Η παράδοση συνεχίζεται στην ιστοριογραφία και σε όλη τη λογοτεχνική παραγωγή που ακολουθεί. Στη διαπραγμάτευση του μύθου διευρύνεται τώρα το υλικό και τα θέματα. Συγχρόνως γίνεται προσπάθεια να εξηγηθεί ο μύθος και έτσι δημιουργούνται τάσεις για αιτιολογικό μύθο και λογοκρατικές παραλλαγές. Ακόμα, εμφανίζονται διαφορετικές εκδοχές κάποτε από διάθεση πολεμικής σε άλλους συγγραφείς, όπως ο Φερεκύδης ενάντια στον Πίνδαρο (πρώτο μισό 5ου αιώνα), σχετικά με το ποιος έστειλε τα φίδια στην κούνα του Ηρακλή. ΟΙ ΛΑΤΡΕΥΤΙΚΟΙ ΤΟΠΟΙ, ΤΑ ΤΟΠΟΝΥΜΙΑ ΚΑΙ ΤΑ ΕΠΩΝΥΜΑ ΤΟΥ ΗΡΑΚΛΗ – ΤΕΚΜΗΡΙΑ ΔΙΕΘΝΟΠΟΙΗΣΗΣ ΤΟΥ ΜΥΘΟΥ Οι περιπέτειες του Ηρακλή και τα ταξίδια του τον έφεραν σε όλες τις άκρες της οικουμένης. Οι δρόμοι του τον οδήγησαν όχι μόνο στις χώρες γύρω από τη λεκάνη της Μεσογείου, αλλά και στο Βορρά και τη μακρινή Ανατολή έφτασε η φήμη του. Η οριοθέτηση των κατορθωμάτων του Ηρακλή στους τόπους αυτούς δείχνει την επίδραση που είχαν οι ιστορίες του και η μορφή του στους λαούς αυτών των τόπων, ώστε να προσπαθήσουν να δημιουργήσουν ίχνη που να αποδεικνύουν ότι έχουν και αυτοί δικαιώματα πάνω στο μύθο του Ηρακλή, παριστάνοντάς τον να δρα στον τόπο τους. Πολύ περισσότερο από αυτό όμως, για τα όρια που περιέκλεισαν τη μνήμη του μαρτυρούν οι λατρευτικοί τόποι και τα έθιμα γύρω από το πρόσωπο του Ηρακλή. Σε όλα τα μέρη της Ελλάδας υπήρχαν ιερά, αναθήματα, τοπικές παραδόσεις και τοπονύμια που φανέρωναν ότι υπήρχε λατρεία του Ηρακλή. Τα ίχνη αυτά διαπιστώνονται και στη Μ. Ασία, ακτές Ευξείνου Πόντου, Αίγυπτο, Β. παράλια Αφρικής, Ιταλία, Γαλλία, Ισπανία και στα νησιά της Δ. Μεσογείου. Το ίδιο χαρακτηριστικά για τη μεγάλη διάδοση της λατρείας του Ηρακλή είναι τα επίθετα του Ηρακλή – περίπου 75 – που τα περισσότερα αναφέρονται στο ρόλο του λυτρωτή και βοηθού των ανθρώπων. Στη διάρκεια της ζωής του ήρθε σε σχέση φιλική ή εχθρική με θεούς, με όλους του δωδεκάθεου και πολλούς άλλους, αλλά και ο ίδιος είχε ταυτιστεί με τοπικούς θεούς. Ανδωσσός στη Γαλλικία, Αρετός στη Μακεδονία, Αρσάφης, Ατράγνης στην Κομοτηνή, Βήλος Χνούφις, Χονσού στην Αίγυπτο, Δάγων στην Ασκάλωνα, Δορσάνης στην Ινδία, Αρποκράτης στην Αίγυπτο, Ιλούνους στη Γαλλικία, Άρης στη Ρώμη, Οσόρθων στην Αίγυπτο. Ο ρόλος του στη λατρεία γινόταν συνεχώς και πιο σημαντικός, όσο απλωνόταν ο μύθος του και εμπλουτιζόταν με περισσότερα επεισόδια. Σε κύρια γραμμή και σχετικά με τη φύση του ήταν προστάτης του αθλητισμού. Η εικόνα του υπήρχε σε κάθε γυμναστήριο ή τόπο άθλησης. Με τα κατορθώματά του και όσο νικούσε και εξουδετέρωνε δυνάμεις εχθρικές για τους ανθρώπους, γινόταν φορέας πολιτισμού. Το ρόλο του αυτό τον συμπλήρωνε ακόμα πιο πολύ και θετικά, ιδρύοντας πόλεις, σαν το Κάδμο, φτιάχνοντας νέους δρόμους, ανοίγοντας κανάλια. Ακόμα και τη τη γνώση των ανθρώπων προχώρησε ιδρύοντας επιστήμες. Έτσι στη φαντασία των λαών ο δυνατός και ατρόμητος ήρωας ξεπερνάει πολύ τα πλαίσια του παλικαριού που με τη σωματική του δύναμη κάνει θαυμαστές πράξεις και γίνεται το εξαιρετικό άτομο σε όλους τους τομείς. Εκτός από τις τιμές ήρωα και θεού που του προσφέρουν, τον τιμούν και με αγώνες σαν τους Ολυμπιακούς. Η ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΙΚΗ ΑΝΑΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΗΡΑΚΛΗ ΣΤΙΣ ΕΙΚΑΣΤΙΚΕΣ ΤΕΧΝΕΣ Η έκθεση του μύθου του Ηρακλή εύκολα εξηγεί τους διάφορους αποδιδόμενους χαρακτήρες στον ήρωα. Όλος ο θνητός του βίος ήταν ένας ακατάπαυστος αγώνας, δυσχερής, ενάντια σε κτήνη και τέρατα με υπερφυσικές δυνάμεις. Εξού και το χαρακτηριστικό της υπερφυσικής μυικής δύναμης που αποδίδεται στον Ηρακλή. Ο ήρωας όφειλονταν να θεωρείται το ιδεώδες του αθλητή με πλήρη αυτοπειθαρχία και ανεπτυγμένη στο έπακρο φυσική ρώμη, καθώς νίκησε σε πάλη σώμα με σώμα τον Ανταίο και τον Έρυκο. Η εικόνα του ήρωα βρίσκεται στα γυμνάσια της αρχαιότητας, όπου οι έφηβοι συνδύαζαν τη λατρεία του με αυτή του Ερμή. Όμως, ενώ το σώμα του Ερμή με το λεπτό και ευκίνητο σχηματισμό του είχε το στοιχείο της ευλυγισίας, αυτό του Ηρακλή σύμφωνα με το γλυπτό του Λύσσιπου παρουσιάζεται με ρωμαλέα μέλη, τεράστιους μύωνες, με υπερτονισμένη την εικόνα της δύναμης. Οι καλλιτέχνες, επίσης αρέσκονταν να εκφράζουν στις εικαστικές τους παραστάσεις τη σκληρή μοίρα που επιβάρυνε τον ήρωα κατά τη διάρκεια όλης της σταδιοδρομίας του. Ο Ηρακλής του Λύσσιπου, εβρίσκεται σε στάση αναπαύσεως με κεκλιμένη την κεφαλήν, συλλογιζόμενος τους νέους αγώνες στους οποίους θα εμπλακεί και δε φαίνεται να απολαμβάνει τη νίκη που έχει πετύχει. Η γνωστή προτομή του Ηρακλή τον παρουσιάζει σε σαφέστατα θλιμμένη κατάσταση και έχοντας μια εικόνα καρτερικότητας και δουλικότητας ( προς τον Ευρύσθέα). ΜΙΑ ΕΚΔΟΧΗ ΠΟΥ ΤΟ ΔΩΔΕΚΑΘΛΟ ΕΓΙΝΕ ΑΓΑΠΗΜΕΝΗ ΘΕΜΑΤΟΛΟΓΙΑ ΣΤΙΣ ΤΕΧΝΕΣ Οι άθλοι γενικά τείνουν να εκτιμούνται στο κοινό αίσθημα της εποχής περισσότερο σαν ενιαίο επίτευγμα, παρά ως ξεχωριστά κατορθώματα. Για τους καλλιτέχνες φαίνεται ότι οι «Δώδεκα Άθλοι του Ηρακλή» είναι «Το λιοντάρι της Νεμέας», «Η Λερναία Ύδρα» και οι υπόλοιποι δέκα. Μάλιστα είναι δύσκολο να μη σκεφτούμε ότι η επιτυχία και η αποδοχή του μοτίβου του «δωδέκαθλου» στις τέχνες οφείλεται κατά κύριο λόγο στην ιδιότητα του αριθμού δώδεκα να είναι εύκολα διαιρετός ( 12:2, 12:3, 12:4, 12:6). Με αυτή τη συμμετρία του αριθμού είναι εύκολο να διακοσμήσουν οι άθλοι από μια ρωμαϊκή σαρκοφάγο έως μια ιταλική palazzo. Η ΔΙΕΚΔΙΚΗΣΗ ΤΟΥ ΜΥΘΟΥ – Η ΠΑΤΡΙΔΑ ΤΟΥ ΗΡΑΚΛΗ Ο μύθος σταθεροποιήθηκε γύρω στον 7ο – 8ο αιώνα, χωρίς να σταματήσουν οι προσθήκες και άλλων επεισοδίων που τον διεύρυναν. Γύρω στον 6ο αιώνα θα πρέπει να είχε ολοκληρωθεί πια το θεματολόγιό του. Στις βασικές του γραμμές τον αποτελούν 3 κύκλοι, ο Θηβαϊκός ( Η γέννηση, Τα πρώτα χρόνια), ο Αργολικός ( Το δωδεκαθλο) και ο Οιταϊκός ( Τα τελευταία χρόνια και ο θάνατος στην Οίτη) . Έχουν γίνει προσπάθειες να προσιοριστεί η πατρίδα του μύθου ανάμεσα σε δύο μυθικά κέντρα τη Θήβα και το Άργος ή και στη Μ. Ασία. Αυτό που είναι σίγουρο είναι ότι το δωδέκαθλο είναι σταθερά δεμένο με την Αργολίδα το ίδιο και η γέννηση και τα πρώτα χρόνια, έχουν στενή σύνδεση με το Βοιωτικό χώρο. Ο Αμφιτρύωνας έχει τάφο στη Θήβα, η Αλκμήνη αναφέρεται από παλιά εκεί, ο Ιόλαος, ο Σύντροφος του Ηρακλή, είναι Θηβαίος. Από την άλλη, κρίνεται ο βασικός πυρήνας του μύθου ως υλικό του Αχαϊκού χώρου, με βάση το μύθο του Αμφιτρύονα και την εχθρική σχέση του Ηρακλή προς τη «δωρική» Ήρα. Με όλο αυτό τον Αχαϊκό του χαρακτήρα, δημιουργημένος βασικά στην Αχαϊκή – Μυκηναϊκή Αργολίδα, μεταφέρθηκε ο μύθος στη Βοιωτία. Ο ένας λόγος ήταν ότι με την κατάκτηση του χώρου από τους Δωριείς αποκλείστηκε ο Αχαιός Ηρακλής, που έτσι έγινε και ο υπερασπιστής ενάντια στους Δωριείς. Για αντιστάθμισμα στον ήρωα του Αχαϊκού χώρου δημιουργείται ο Δωριέας Ευρυσθέας, ευνοούμενος της Ήρας και δεδομένος πια αντίπαλος του Ηρακλή. Στη φάση αυτή φυσικά δημιουργείται, στο δωρικό πια χώρο, ο κύκλος του δωδέκαθλου που στη μορφή που τον έχουμε, με την υπηρετική σχέση του Ηρακλή προς τον Ευρυσθέα, φανερώνει τη «δωριοποίηση» του μύθου. Ο άλλος λόγος της μεταφοράς στη Βοιωτία σχετίζεται με την πολιτική της Θήβας που αφού με κατακτήσεις έγινε κέντρο της Βοιωτίας, δεν μπόρεσε από τη μια να εμποδίσει τη διάδοση του δωρικού δωδέκαθλου, κατάφερε όμως να αναγνωριστεί η γέννηση του Ηρακλή στη Θήβα. Σημαντικό ρόλο έπαιξε εξάλλου ο μύθος στους αγώνες γύρω από το μαντείο των Δελφών, στις αρχές του 6ου αιώνα. Τα παλιά αριστοκρατικά γένη που αποτελούσαν το ιερατείο ή είχαν την κυριαρχία στο ναό, θεωρούσαν τον Ηρακλή αντίπαλο του Απόλλωνα. Οι ηγεμόνες της Μαλίδας και της Θεσσαλίας αντίθετα, που εποφθαλμιούσαν την επιρροή στο μαντείο, φρόντισαν να κυρήξουν τον Ηρακλή πρόγονό τους. Οι αγώνες αυτοί καθεφτίστηκαν μετά τον πόλεμο με τον Απόλλωνα, στο μύθο της Ομφάλης, όπου πραγματοποιήθηκε η συμφιλίωση. Ο Ηρακλής ανέβηκε στον Όλυμπο και το μαντείο τον αναγνώρισε ως θεό. Με το κλείσιμο αυτό του κύκλου, καταλάγιασαν οι παλιές αντιθέσεις και ο μύθος πήρε τα σταθερά όρια της μορφής του και της διαχρονικής αξίας του. ΟΙ ΑΘΛΟΙ ΠΟΥ ΠΡΑΓΜΑΤΩΝΟΝΤΑΙ ΕΞΩ ΑΠΟ ΤΑ ΟΡΙΑ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ Ο μύθος της ζώνης της Ιππολύτης που είναι και ο ένατος από τους άθλους του Ηρακλή εντοπίζεται στη Μ. Ασία, στα παράλια του Εύξεινου Πόντου και κατά τους μυθολόγους είναι η απλή μεταφορά της εκστρατείας του ήρωα προς την ασιατική ήπειρο. Ένας άλλος άθλος που πραγματώνει ο Ηρακλής, διαδραματίζεται στην Τροία, όπου καταφθάνοντας ο Ηρακλής βρίσκει την κόρη του βασιλιά να στέκεται σε ένα βράχο και να προσφέρεται ως θυσία σε ένα θαλάσσιο τέρας. Αρνείται να προσφέρει τη βοήθειά του μέχρι να συμφωνήσει να του δωθούν τα καλύτερα άλογα του βασιλιά. Ο βασιλιάς ύστερα από την πραγμάτωση του άθλου δεν τηρεί την υπόσχεσή του και ο Ηρακλής υπόσχεται ότι θα επιστρέψει εκστρατεύοντας εναντίον του. Επίσης, ο μύθος της εκστρατείας του Ηρακλή εναντίον του Γηρηόνου εντοπίζεται στην ένωση της Ευρώπης με τη Λιβύη, όπου και ο μυθικός ήρωας έστησε της Ηράκλειες Στήλες στο Γιβραλτάρ. Ο ήρωας στη συνέχεια νικώντας τον Γηρηόνη πλέει στον ωκεανό, προσεγγίζοντας την Ταρτησό. Μία άλλη παράδοση θέλει τον Ηρακλή να διασίζει την Ιβηρία και τη Γαλατία, φθάνοντας στη Λιγυρία, όπου φονεύει τον υιό του Ποσειδώνα θέλοντας να κλέψει τις δαμάλεις του. Τέλος φτάνει στο Ρήγιο, όπου περνάει τον πορθμό και καταλήγει στη σημερινή Σικελία. Με τη συβουλή του Νηρέα ο Ηρακλής φτάνει σε ένα άλλο μεγάλο ταξίδι στη Λιβύη, όπου παλεύει και νικάει σε μάχη σώμα με σώμα τον Αίαντα. Ένας άλλος μύθος περιγράφει περιστατικό με τον Ηρακλή στην Αίγυπτο. Από τη Λιβύη, ο ήρωας συνεχίζει το ταξίδι του προς την Αίγυπτο για να μπει σε νέες περιπέτειες. Ο βασιλιάς Βούσιρης ακολουθώντας τη συμβουλή του μάντη του έχει διατάξει να θυσιάζεται προς τους θεούς ένας ξένος ανά έτος, προκειμένου να σταματήσει η ταλαιπωρία της περιοχής από την ξηρασία. Έτσι οδηγείται ο Ηρακλής προ του βωμού του θεού για να θυσιαστεί, όπου και επιτίθεται στον Βούσιρη και στον υιο του και τους σκοτώνει ασπλάχνως. Στη συνέχεια ο ήρωας φτάνει στην Αιθιοπία, όπου σύμφωνα με το μύθο φονεύει τον υιο του Τιθωνού Ημαθίωνα και επαναφέρει στη θέση του τον αδελφό του Μέμνωνα. Ακολουθώντας ένα άλλο δρομολόγιο από την Αίγυπτο κατευθύνεται προς την Ινδία, όπου η εκστρατεία του θυμίζει αυτή του Βάκχου. Εκεί πορεύεται προς το Βορρά, όπου στον Καύκασο απελευθερώνει τον Προμηθέα, σκοτώνοντας με τα βέλη του τον αετό που του τρώει τα σωθικά. Ο ΗΡΑΚΛΗΣ ΑΣΙΑΤΗΣ – ΑΣΣΥΡΙΟΣ ; Κατά μία εκδοχή κάποιων Ρωμαίων ποιητών ο ήρωας παρουσιάζεται βυθισμένος σε ηδονικό και μαλθακό βίο, να φοράει γυναικεία φορέματα και να βρίσκεται στα πόδια της Ομφάλης η οποία είχε περιβληθεί με τη λεοντή του λιονταριού της Νεμέας. Αυτή η παράδοση είναι αναμφίβολα ασιατικής προέλευσης. Ο εκθυλισμένος από τον έρωτα της Λυδικής βασίλισσας ήρωας δεν είναι ο Έλληνας Ηρακλής, αλλά ο Ασσύριος θεός Σάνδαν ή Σάνδων, με το οποίο συγχέεται και του προσδίδεται το χαρακτηριστικό της ερμαφρόδιτης ιδιότητας. Όσον αφορά την Ομφάλη, αυτή ανήκει κατά τον Alfred Maury, στην κατηγορία των θεών της ηδονής και της αναπαραγωγής, των οποίων η λατρεία άκμασε στη Μ. Ασία. Η ΔΙΑΧΡΟΝΙΚΟΤΗΤΑ ΚΑΙ Η ΠΟΙΚΙΛΙΑ ΣΤΗ ΧΡΗΣΗ ΤΟΥ ΜΥΘΟΥ Από το Μ. Αλέξανδρο στην Ινδία για εμψύχωση του στρατού έως πολιτικό εργαλείο στη σύγχρονη Γαλλία. Ο Μ. Αλέξανδρος προκειμένου να εμψυχώσει τους άντρες του λέει τα παρακάτω σύμφωνα με τον Έλληνα ιστορικό και Ρωμαίο Γερουσιαστή Arrian. Έχοντας φτάσει ο Μ. Αλέξανδρος στην Ινδία, οι άντρες του είναι κουρασμένοι και αρνούνται να διασχίσουντον ποταμό Ύφαση. Τότε αυτός τους λέει: « Όλοι γνωρίζετε ότι εάν ο πρόγονος και πατέρας όλων μας Ηρακλής είχε μείνει στην Τίρυνθα ή στο Άργος, ποτέ δε θα έπαιρνε τέτοια δόξα, ώστε να επιτύχει τη μεταμόρφωση από άνθρωπο σε θεό». Από την άλλη εκατοντάδες χρόνια μετά και με εντελώς διαφορετική χρήση, αξιοποιείται ο μύθος του Ηρακλή στη μοντέρνα Γαλλία. Οι δραστηριότητές του έγιναν χρήσιμες για την εξήγηση εθίμων ( Γιατί δε μπαίνουν οι γυναίκες στο Ara maxima), φυσικών φαινομένων ( Γιατί μυρίζουν τα νερά του Anigus) και για το άγνωστο (Τι βρίσκεται πέρα από τη Μεσόγειο). Οι άθλοι χρησιμοποιήθηκαν για να εκλαϊκεύσουν περιγραφές πολύπλοκων πολιτικών καταστάσεων που ήταν δυσνόητες στο λαό. Ένα πολύ καλό παράδειγμα βρίσκουμε σε μία γελοιογραφία του 1861 στη σύγχρονη Γαλλία, όπου απεικονίζεται ο Χένρι ο 4ος, να χτυπάει τη Λερναία Ύδρα, με κεφάλια, αυτά των πολιτικών του αντιπάλων που θεωρούνται δυνάμεις αναρχίας και πολιτικής διαταραχής. Ο άθλος της εκκαθάρισης των κόπρων του Αυγεία θεωρήθηκε συμβολικά ως κάθαρση και πάταξη της διαφθοράς και με αυτό τον τρόπο αξιοποιήθηκε στη σύγχρονη Γαλλία. ΠΗΓΕΣ: 1. “Ελληνική Μυθολογία” του Ι. Θ. Κακριδή - Τόμος 4ος σελ. 15 , σελ. 120 2. “Ελληνική Μυθολογία” – Μετάφραση του Συγγράματος της Γαλλικής Ακαδημίας του P. DECHARME, σελ. 471 – 497. 3. “Ελληνική Μυθολογία” της Μαριλένας Καραμπατέα, σελ. 50 – 76 4. “Ελληνική Μυθολογία” του Στέφανου Κομματά, σελ. 354 -376 5. “ Hercules – A Heroic Life”, Alanstair Blanshard, Pages 89 – 117, “ Labours in Far – Off Lands “ 6. http://mythologia.8m.com/iraklis.html 7. http://el.wikipedia.org/ 8. http://www.sikyon.com/Thebes/herakles_gr.html 9. http://www.sikyon.com/Sicyon/Lysippos/lysip_grpg2.html 10. http://www.sigmabooks.gr/Books_Myth_Greek/13_myth_gr.html 11. http://www.apologitis.com/gr/ancient/Iraklis.html 12. http://www.diodos.gr/diodos