Αρωματικά Φυτά και Βότανα στον Αστικό Χώρο

Γράφει η Ευαγγελία Χ. Κωτσοβίνου Γεωπόνος Γ.Π.Α. Τα αρωματικά φυτά αποτελούν μια μεγάλη κατηγορία του φυτικού βασιλείου  και κατέχουν μια ιδιάζουσα θέση στη ζωή όλων των λαών και όλων των εποχών,  λόγω των  αιθέριων ελαίων τους. Από τους αρχαίους χρόνους ήταν γνωστά για τις θεραπευτικές τους ιδιότητες. Η πρώτη γνωστή γραπτή αναφορά για θεραπευτικά φυτά έρχεται από τους Σουμέριους το 2200 π.Χ. Ακολούθησαν οι Έλληνες, οι Κινέζοι, οι Βαβυλώνιοι και οι Αιγύπτιοι αναγνωρίζοντας την αξία τους. Μεγάλες ιστορικές προσωπικότητες εκτενώς αναφέρονται σε αυτά όπως ο πατέρας της βοτανικής, ο Θεόφραστος, στα δύο του βιβλία «Έρευνες φυτών» και «Αιτιολογία φυτών»  το 300 π.Χ. που στηρίζονται στα γραπτά του φιλοσόφου Αριστοτέλη. Ο πατέρας της Ιατρικής, ο Έλληνας  Ιπποκράτης ο οποίος κατέγραψε περίπου 400 είδη βοτάνων που η χρήση τους ήταν γνωστή κατά τον 5ο αιώνα π.Χ. και ο Διοσκουρίδης ο Αναζαρβέας κατά τον πρώτο μ.Χ. αιώνα έγραψε μια βοτανική χρησιμοποιώντας  600 φυτά.  Αυτό το έργο ήταν βάση για πολλές μεταγενέστερες βοτανικές έρευνες. Μια από τις πιο δημοφιλείς βοτανικές γράφτηκε από τον Culpeper to 17ο αιώνα. Το όνομά τους προέρχεται από το ότι αναδύουν στο χώρο γύρο από αυτά κάποιο ξεχωριστό άρωμα, που διακρίνει τη μοναδικότητα του κάθε είδους και ποικιλίας φυτού. Την ιδιότητά τους αυτή την οφείλουν  στην ύπαρξη των αιθέριων ελαίων, που βρίσκονται στα διάφορα μέρη  των φυτών (φύλλα, άνθη, βλαστό, ρίζα και καρπούς). Η χώρα μας έχει το κατάλληλο ξηροθερμικό κλίμα για την ανάπτυξη των αρωματικών φυτών. Έτσι, η ελληνική χλωρίδα είναι πλουσιότατη σε είδη, αυτοφυή ( πολλά από τα οποία σπάνια) και καλλιεργούμενα. Τέτοια είδη είναι τα μπαχαρικά, τα βότανα και  τα αρωματικά, όπως η ρίγανη, το θυμάρι, το τσάι του βουνού και άλλα. Η πλειονότητα των ελληνικών αρωματικών φυτών ανήκει στις οικογένειες Apiaceae, Asteraceae, Lamiaceae, Lauraceae, Myrtaceae, Pinaceae, από τις οποίες η πιο ενδιαφέρουσα μπορεί να θεωρηθεί αυτή των Lamiaceae ( ή αλλιώς Labiatae), που είναι η οικογένεια των χειλανθών φυτών, με μεγάλη σημασία στη ποιότητα και ποσότητα των αιθέριων ελαίων, του βασιλικού, της ρίγανης, του δενδρολίβανου, της λεβάντας, της μέντας, της μαντζουράνας, του φασκόμηλου… Ο άνθρωπος μπορεί να επωφεληθεί με τη χρήση των αρωματικών φυτών και βοτάνων, καθώς αυτά αξιοποιούνται στη διατροφή του ως καρυκεύματα στη μαγειρική, προσδίδοντας πολύτιμες βιταμίνες και ιχνοστοιχεία στον οργανισμό του. Άλλες χρήσεις των αρωματικών φυτών είναι οι βαφικές τους ιδιότητες στο χρωματισμό τροφών - όπως στην περίπτωση του κρόκου Κοζάνης που δίνει ένα πορτοκαλί χρώμα στο ρύζι κατά τη διάρκεια του μαγειρέματος. Οι χρωστικές τους ουσίες χρησιμοποιούνται για τη βαφή των δερμάτων. Στη προστασία των φυτών, χρησιμοποιούνται ως εντομοαπωθητικά και μυκητοκτόνα σε διάφορες καλλιέργειες. Στη γεωργία η χρήση των αρωματικών φυτών δεν σταματά στους δυο ρόλους αυτούς, αλλά έπειτα από έρευνες που έχουν διεξαχθεί στο Γεωπονικό Πανεπιστήμιο Αθηνών, όπου είχα την ευκαιρία στα πλαίσια του μεταπτυχιακού μου να συμμετάσχω και εγώ βρέθηκε ότι εκχυλίσματα από τα φυτά ρίγανης, θυμαριού και θρούμπι συντελούν στη μείωση των ανεπιθύμητων γειτονικών φυτών τα λεγόμενα ζιζάνια που απορροφούν πολλά από τα θρεπτικά στοιχεία των καλλιεργούμενων φυτών, μειώνοντας δραματικά την ανάπτυξή τους. Βέβαια, χρησιμοποιούνται και στη κοσμητολογία, για τη παρασκευή καλλυντικών  από  βότανα, αφού καταπραΰνουν  το δέρμα και τα μαλλιά από ξηροδερμίες. Τέλος, αξιοποιούνται στη παρασκευή φαρμάκων, ως πρώτες ύλες. Για παράδειγμα η ασπιρίνη, ένα από τα γνωστότερα παυσίπονα, δημιουργήθηκε από το βότανο Filipendula ulmaria, το 1838. Επιστημονικές μελέτες απέδειξαν ότι πολλά βότανα έχουν αντιβακτηριδιακές, αντιμυκητικές, αντικαταθλιπτικές και άλλες ιατρικές ιδιότητες και ότι βοηθούν στη μείωση της αρτηριακής πίεσης ή επιδρούν θετικά στο ορμονικό σύστημα του σώματος. Στον αστικό χώρο μπορούν να γίνουν φυτεύσεις με αρωματικά φυτά και βότανα σε διάφορους χώρους, παραδείγματος χάρη σε πάρκα, σε κήπους, σε βεράντες ή σε μπαλκόνια αλλά ακόμα και στις ταράτσες των σπιτιών πρασινίζοντας τα δώματα(!). Βέβαια, στα πλαίσια της περιβαλλοντικής εκπαίδευσης θα μπορούσαν να δημιουργηθούν σχολικοί κήποι, όπου οι μαθητές θα ενημερώνονται για τη σημασία αυτών των φυτών και θα έχουν την ευκαιρία να συμβάλουν στη φροντίδα και ανάπτυξή τους. Επιπλέον, και άλλα εκπαιδευτικά ιδρύματα διαφόρων βαθμίδων εκπαίδευσης μπορούν να διατηρούν κήπους με βότανα και λαχανικά. Ήδη, έχουν πραγματοποιηθεί από πρωτοβουλίες πολιτών αστικοί κήποι με αρωματικά, καθώς και λαχανόκηποι σε διάφορες περιοχές της Αθήνας, όπως η περίπτωση του αυτοδιαχειριζόμενου αγρού στο Ελληνικό, μια πρωτοβουλία των κατοίκων της περιοχής για ήπιες μεθόδους καλλιέργειας και αξιοποίηση των εκτάσεων του πρώην ανατολικού αεροδρομίου στο Ελληνικό. Τέτοιες πρωτοβουλίες μπορούν να δραστηριοποιηθούν και σε άλλες αστικές περιοχές, με γνώμονα την αειφόρο ανάπτυξη, που έχει δυο συνιστώσες την προστασία του περιβάλλοντος και την βιωσιμότητα, δηλαδή τη μέγιστη δυνατή απολαβή αγαθών από το περιβάλλον χωρίς όμως να διαταράσσεται η φυσική παραγωγή αυτών των προϊόντων σε ικανοποιητική ποσότητα και στο μέλλον. Στο μπαλκόνι  ή στον κήπο μπορεί ο καθένας μας ερασιτεχνικά να δημιουργήσει τη δική του πράσινη γωνιά με αρωματικά φυτά…Τα οποία χάρη στις μοναδικές τους ιδιότητες μπορούν να χρησιμοποιηθούν είτε στην μαγειρική, είτε ως αφεψήματα για ενίσχυση το ανοσοποιητικού συστήματος. Το κυριότερο η διάθεσή μας αυξάνεται, βλέποντάς τα μεγαλώνουν μέρα με τη μέρα γεμίζοντας το χώρο ευωδιές και χρώματα. Είναι σημαντικό το ότι τα φυτά αυτά δεν έχουν ανάγκη από μεγάλη ποσότητα νερού και φροντίδα. Έτσι, είναι μια πολύ καλή ευκαιρία να ξεκινήσουμε με τη καλλιέργεια φυτών, όπως ο βασιλικός, ο δυόσμος, η αρμπαρόριζα, το δενδρολίβανο, το θυμάρι, ο μαϊντανός, η μαντζουράνα, η ρίγανη, το φασκόμηλο (!). Για το μπαλκόνι: Η καλλιέργεια μπορεί να γίνει σε γλάστρες, σε ζαρντινιέρες, σε τελάρα ή ακόμα και σε βαρέλια. Συνήθως, φυτεύονται μικρά σπορόφυτα (δηλαδή μικρά φυτά), αντί κατευθείαν σπορά στη γλάστρας μας. Αυτό γιατί οι σπόροι τους είναι ιδιαίτερα μικροί και δύσκολα φυτρώνουν. Έτοιμα σπορόφυτα μπορούμε να βρούμε σε γεωπονικά καταστήματα, φυτώρια και σε άλλα σημεία πώλησής τους. Καλό είναι οι ζαρντινιέρες και οι γλάστρες να έχουν βάθος 25 με 30 εκατοστά. Στο κάτω μέρος της γλάστρας τοποθετείται μια στρώση από χαλίκια, ώστε να διευκολύνεται η απορροή του νερού. Αυτό είναι σημαντικό καθώς το επιπλέον νερό συλλέγεται στα πιατάκια της γλάστρας αποφεύγοντας να δημιουργηθούν συνθήκες ασφυκτικές για τη ρίζα του φυτού. Το χώμα που θα χρησιμοποιηθεί για αυτά τα φυτά συνίσταται να είναι εμπλουτισμένο με οργανικά υλικά όπως το κομπόστ και να είναι ελαφρύ. Για το κήπο: Επιλέγονται περιοχές προφυλαγμένες από τον αέρα και τοποθετούνται σε παρτέρια, ή ανάμεσα σε πλακόστρωτο για να εξαπλωθούν πιο εύκολα. Μπορούν να διαχωριστούν από τα υπόλοιπα φυτά ανθοκομικά, κηπευτικά, με απλά υλικά όπως σανίδες, ή από άλλα ψηλότερα φυτά προς αποφυγή κατοικίδιων ζώων σε αυτά καθώς έχουν μαλακούς και εύθραυστους βλαστούς. Τα φυτά αυτά πολλαπλασιάζονται είτε με σπόρο από το αρχικό φυτό, είτε με διαίρεση (δηλαδή διαχωρίζοντας ένα δύο βλαστούς από ένα φυτό το οποίο έχει ύψος 10-20 εκατοστά τουλάχιστον και ξεριζώνοντάς το) ή και με μοσχεύματα (τμήματα βλαστού χωρίς το ριζικό σύστημα, τα οποία όμως θέλουν ιδιαίτερη φροντίδα μέχρι να ριζώσουν και να ‘’δέσουν’’ στο χώμα. Οι σπόροι σπέρνονται την άνοιξη, ενώ η διαίρεση γίνεται συνήθως την άνοιξη ή το φθινόπωρο. Τα μοσχεύματα συλλέγονται το καλοκαίρι. Τα αρωματικά φυτά δεν χρειάζονται λίπανση, παρά μόνο λίγο κλάδεμα αν φουντώσουν πολύ και σπάνια προσβάλλονται από ασθένειες των φυτών καθώς έχουν αυξημένο το αμυντικό τους σύστημα. Στην αρχιτεκτονική τοπίου χρησιμοποιούνται στη δημιουργία βραχόκηπου. Καθότι ξηρικά φυτά δεν έχουν ανάγκη από συχνά ποτίσματα και μπορούν να φυτευτούν σε περιοχές με φυσική κλίση, όπου το νερό δύσκολα συγκρατείται. Κάθε ένας βοτανικός κήπος έχει στη συλλογή του αρωματικά φυτά και βότανα, που αυτοφύονται στη περιοχή. Στις κυριότερες πόλεις οι βοτανικοί κήποι αποτελούν μια ανάσα δροσιάς συντελώντας παράλληλα στη διατήρηση της χλωριδικής βιοποικιλότητας, αλλά και την περιβαλλοντική πληροφόρηση, ευαισθητοποίηση, εκπαίδευση και αναψυχή των πολιτών. Κάθε ενδιαφερόμενος πολίτης μπορεί να πληροφορηθεί για τα είδη που αυτοφύονται στην ελληνική χλωρίδα, αλλά και τα ξενικά, δηλαδή είδη που έχουν προσαρμοστεί στο διάβα του χρόνου. Η αξιοποίηση των βοτανικών κήπων με επισκέψεις σχολείων, φορέων, συλλόγων και πολιτών είναι μια από τις κυριότερες δράσεις που οδηγεί στη προστασία και ανάδειξη του κάθε τόπου προσελκύοντας ακόμα και τουρίστες στη περιοχή. Κυριότεροι σκοποί των βοτανικών κήπων:  Διατήρηση εκτεταμένης συλλογής φυτών κατηγοριοποιημένης με το κοινό και επιστημονικό τους όνομα, καθώς και με τον τόπο καταγωγής (ex-situ διατήρηση). Σημαντική πολιτιστική πηγή προηγμένων εθνών Αποφόρτιση από την πληθυσμιακή πίεση Δυνατότητα για περιβαλλοντική έρευνα και εκπαίδευση Ανάδειξη της βιοποικιλότητας του τόπου Ευαισθητοποιεί το κοινό, για θέματα που αφορούν τους κινδύνους που απειλούν τη βιοποικιλότητα Πόλος έλξης τουριστών και ερασιτεχνών σε θέματα οικολογίας Σχολικοί κήποι Ήδη, πολλά δημοτικά σχολεία και γυμνάσια έχουν δημιουργήσει σχολικούς κήπους στα πλαίσια του μαθήματος ‘’περιβαλλοντική εκπαίδευση’’ και ‘’βιωματική διδασκαλία’’. Οι μαθητές έχουν την δυνατότητα της πρακτικής εξάσκησης στην καλλιέργεια πολλών φυτών, κυρίως μετά τα διδασκόμενα μαθήματα. Ο σχολικός κήπος έχει μια ιδιαίτερη αξία ομορφαίνει το χώρο του σχολείου και δίνει μια ευχάριστη ενασχόληση στα παιδιά αναπτύσσοντας μια ολοκληρωμένη προσωπικότητα με περιβαλλοντικές ευαισθησίες και αγάπη για τη φύση. Όταν ένα παιδί μυείται στην καλλιέργεια της γης και τη φροντίδα του κήπου αναπτύσσει ευγενή αισθήματα. Ο ρόλος, λοιπόν του σχολικού κήπου είναι κοινωνικός: καλλιεργείται η οικολογική συνείδηση και μεταλαμπαδεύονται αξίες όπως η φιλεργατικότητα. Ειδικά, για τα παιδιά των μεγαλουπόλεων, που ζουν μακριά από τη φύση είναι επιτακτική ανάγκη η δημιουργία των σχολικών κήπων, όπου αρωματικά φυτά, κηπευτικά και οπωροφόρα δέντρα να έχουν την τιμητική τους! Αρχικά, θα πρέπει να γίνει επιλογή του χώρου και των φυτών (πολυετών-μονοετών).  Μετέπειτα θα μπορούσε να δημιουργηθεί ένα απλό θερμοκήπιο που θα έχει υποστηρικτικό χαρακτήρα ως προς τις δράσεις που θα γίνουν σχετικά με τις καλλιέργειες καθώς και ενός απλού κομποστοποιητή που θα υποστηρίζει την ποιότητα του εδάφους. Στη συνέχεια θα μπορούσε η παραγωγή που θα παραχθεί να διανέμεται σε άπορους, γηροκομεία, νηπιαγωγεία, ορφανοτροφεία επιτελώντας κοινωφελείς σκοπούς, δίνοντας έτσι τη δυνατότητα της προσφοράς εκ μέρους των μαθητών και εθελοντών. Σημαντικό βέβαια είναι να επιλεγούν φυτά με ανοιξιάτικη ανθοφορία/καρποφορία, όχι καλοκαίρι-φθινόπωρο, ώστε ο βιολογικός κύκλος του κάθε φυτού να σχετίζεται με τη σχολική χρονιά. Πράσινα δώματα Οι ταράτσες των σπιτιών μπορούν να μετατραπούν σε πράσινους χώρους αναψυχής και οικογενειακής συγκέντρωσης. Δεδομένου, του λιγοστού κενού χώρου για φυτεύσεις στην πόλη, οι ταράτσες ως μια εναλλακτική μπορούν να βελτιώσουν το μικρόκλιμα της περιοχής, αν γίνει συλλογικά από ένα μεγάλο αριθμό κατοίκων. Ακόμα, η θερμοκρασία στη πολυκατοικία μπορεί να μειωθεί, αφού τα φυτά αντανακλούν την ηλιακή ακτινοβολία.  Τα φυτεμένα δώματα εφαρμόζονται στο εξωτερικό, με προεξέχουσα χώρα τη Γερμανία, όπου και έχει μεταφερθεί η τεχνογνωσία τους. Για να πρασινίσουν οι ταράτσες απαιτούν κατάλληλη υποδομή για σωστή εγκατάσταση του αρδευτικού και αποστραγγιστικού συστήματος και της αντιριζικής μεμβράνης. Γενικά, θα πρέπει να λαμβάνεται μέριμνα για την αποφυγή συγκέντρωσης στάσιμου νερού στο σύστημα αποστράγγισης. Η συγκέντρωση στάσιμου νερού και η υπεράρδευση δημιουργούν συνθήκες ασφυξίας στις ρίζες των φυτών και μπορεί να οδηγήσουν στην αποτυχία της εγκατάστασης βλάστησης στο δώμα. Τα υλικά για την κατασκευή των φυτεμένων δωμάτων/ στεγών είναι:  Το φυτικό υλικό  Τα υλικά υποδομής τα οποία αποτελούν την απαραίτητη προϋπόθεση για την εγκατάσταση της βλάστησης  Τα υλικά του συστήματος άρδευσης, το οποίο είναι απαραίτητο για τη διατήρηση της βλάστησης Τα υλικά θα πρέπει να φέρουν αντίστοιχες πιστοποιήσεις από διεθνείς οργανισμούς πιστοποίησης για την χρήση και τα τεχνικά χαρακτηριστικά τους. Κύρια κριτήρια για την επιλογή των φυτικών ειδών είναι οι κλιματικές συνθήκες που επικρατούν στην περιοχή, το πάχος και το είδος του υποστρώματος ανάπτυξης των φυτών ανάλογα με τον τύπο του φυτεμένου δώματος που θα κατασκευαστεί, η δυνατότητα των φυτών για προσαρμογή και ανάπτυξη στο συγκεκριμένο περιβάλλον που δημιουργείται, το επιδιωκόμενο αισθητικό αποτέλεσμα και τον τύπο του φυτεμένου δώματος. Ακόμα,  η αντοχή των φυτικών ειδών στις υψηλές θερμοκρασίες και στην ένταση του ανέμου, καθώς και η δυνατότητα αυτών για προσαρμογή. Για αυτό τον τρόπο τα αρωματικά φυτά και βότανα  είναι κατάλληλα σε ταρατσόκηπους μιας και χαρακτηρίζονται από  μεγάλη προσαρμοστικότητα σε ποικίλα περιβάλλοντα. Αδιαμφισβήτητα, τα πράσινα δώματα (φυτεμένες ταράτσες) είναι μια καλή λύση για την αλλαγή του αστικού τοπίου, τη διατήρηση και δημιουργία νέων ελεύθερων χώρων, αλλά και της μείωσης των «θερμικών νησίδων» , δηλαδή της υψηλότερης θερμοκρασίας, τόσο το καλοκαίρι, όσο και το χειμώνα, που παρουσιάζει μια πυκνοκατοικημένη περιοχή σε σχέση με τα απομακρυσμένα προάστιά της. Τα αρωματικά φυτά και βότανα στον αστικό χώρο μπορούν να έχουν κεντρικό ρόλο, καθότι είναι ανθεκτικά φυτά στις καταπονήσεις των αβιοτικών παραγόντων, όπως ακραίες καιρικές συνθήκες (για παράδειγμα η ξηρασία), ακόμα δεν προσβάλλονται εύκολα από μύκητες, έντομα, καθώς παρουσιάζουν ανοχή και στους βιοτικούς παράγοντες. Προσαρμόζονται εύκολα και οι λιγοστές ανάγκες σε φροντίδα τα καθιστούν χρήσιμα σε σημεία όπου άλλα φυτά δεν θα ευδοκιμούσαν. Συνεπώς, πέρα από τα συνήθη καλλωπιστικά φυτά, θα ήταν μια ενδιαφέρον εναλλακτική λύση για τον κήπο μας, τη βεράντα μας, κοντά στα παράθυρα του σπιτιού. Ακόμα, ως ένα πολύ χρήσιμο υλικό για τη κατασκευή ταρατσόκηπου, σχολικών κήπων, πλατειών, πάρκων ή και σε νησίδες των δρόμων προσδίδοντας καλλωπιστική αξία και όχι μόνο… Παρακάτω παρατίθενται εικόνες με αρωματικά φυτά που λίγο ως πολύ τα έχουμε ακούσει… Βασιλικός, Ocymum Basilicum                    Δυόσμος, Mentha viridis             Δίκταμο, Origanum dictamnus Ρίγανη, Οriganum vulgare                                    Λεβάντα, Lavandula            Φασκόμηλο, Salvia officinalis Τσάι του βουνού, Sideritis euboea                             Χαμομήλι, Matricaria chamomilla Υπερικό, Hypericum perforatum     Θυμάρι, Thymus vulgaris         Βαλεριάνα, Valeriana officinalis