Εξασθενές χρώμιο στα λαχανικά και φρούτα - πόσο απειλείται η υγεία μας

Γράφει η Ευαγγελία Κωτσοβίνου Γεωπόνος, Γ.Π.Α, Μ.Sc. Τι είναι το χρώμιο; Το χρώμιο είναι ένα μεταλλικό στοιχείο, άοσμο και σκληρό που ανήκει στα βαρέα μέταλλα. Ανακαλύφθηκε το 1797 από τον γάλλο Louis Vauquelin και ονομάστηκε chromium από την ελληνική λέξη «χρώμα», επειδή όλες οι ενώσεις του έχουν έντονο χρώμα και χρησιμοποιούνται κυρίως ως βαφές. Το συναντάμε σε πολλές διαφορετικές μορφές. Oι κυριότερες όμως είναι: Το μεταλλικό χρώμιο: Χρησιμοποιείται στη μεταλλουργία κυρίως για την παρασκευή του ανοξείδωτου χάλυβα, αλλά και κραμάτων σιδήρου, αργιλίου κ.λπ. Το τρισθενές χρώμιο ή Cr (III): Συναντάται στη φύση ως ορυκτό (σιδηροχρωμίτης) και είναι ένα βασικό διατροφικό ιχνοστοιχείο που ενεργοποιεί την ινσουλίνη. Το εξασθενές χρώμιο ή Cr (VI): Είναι μια ένωση του χρωμίου ιδιαίτερα τοξική και καρκινογόνος. Το εξασθενές χρώμιο θεωρείται επικίνδυνο ακόμα και σε ελάχιστες ποσότητες. Δεν υπάρχει στη φύση ελεύθερο παρά μόνο σε κάποια σπάνια ορυκτά, όπως π.χ. στον κροκοΐτη, που συναντάται στη Σιβηρία. Γι’ αυτό, όπου αλλού το συναντάμε, είναι αποτέλεσμα ανθρώπινων δραστηριοτήτων. Παράγεται κυρίως από βιομηχανικές διεργασίες (π.χ. αποτέφρωση αποβλήτων, κατασκευή χάλυβα κ.λπ.). Μολυσμένος ο Ασωπός ποταμός Πώς επιδρά στην υγεία μας Επικίνδυνο για την υγεία μας είναι το εξασθενές χρώμιο και όχι το τρισθενές. O Παγκόσμιος Oργανισμός Υγείας (WHO - World Health Organisation), η Διεύθυνση Υγείας και Ανθρωπίνων Υπηρεσιών των ΗΠΑ (DHHS - Department of Health and Human Services), καθώς και η Υπηρεσία Προστασίας του Περιβάλλοντος των ΗΠΑ (EPA - Environmental Protection Agency) το έχουν κατατάξει στις καρκινογόνες ουσίες. Πειράματα που έγιναν σε ζώα (τους χορηγούσαν νερό με αρκετή ποσότητα χρωμίου) έδειξαν ότι τα περισσότερα εμφάνισαν καρκίνο, άλλα στα νεφρά, άλλα στο συκώτι, άλλα στο στομάχι και άλλα στα έντερα. Παρ’ όλα αυτά, δεν έχουν γίνει ακόμα επιδημιολογικές μελέτες που να το αποδεικνύουν. - Αν το εξασθενές χρώμιο μπει σε μεγάλες ποσότητες στον οργανισμό μας μέσω της κατανάλωσης των μολυσμένων τροφών ή του πόσιμου νερού, είναι δυνατό να προκαλέσει στομαχικές διαταραχές και έλκη, βλάβες στα νεφρά και στο συκώτι. Προβλήματα υγείας είναι δυνατό να προκληθούν ακόμα και όταν κάποιος πίνει νερό με εξασθενές χρώμιο σε πολύ μικρές ποσότητες, αλλά συστηματικά επί χρόνια. Στην τοξικολογία, είτε μεγάλες δόσεις είτε μικρές, με αργή αλλά σταθερή δοσολογία επιφέρουν εξίσου θανατηφόρα αποτελέσματα. Στη μια περίπτωση προκαλούν «θανατηφόρο τοξίνωση», ενώ στην άλλη «αργή τοξίνωση» ή «χρόνια τοξίνωση». Φρούτα & Λαχανικά είναι ασφαλή; Πώς το εξασθενές χρώμιο εισέρχεται στα λαχανικά και φρούτα; Αρχικά, όταν το εξασθενές χρώμιο από τα απόβλητα των βιομηχανιών εισέρχεται στον υδροφόρο ορίζοντα το νερό άρδευσης και ύδρευσης κρίνεται ακατάλληλο, ακόμα και για πότισμα των λαχανικών… Ορισμένες περιοχές της Αττικής και Βοιωτίας έχουν ποσότητες εξασθενές χρωμίου πέρα από τα ανεκτά όρια, λόγω της μόλυνσης του Ασωπού ποταμού. Τούτο, απειλεί την υγεία μας εφόσον το νερό αν το πιούμε ή ακόμα καταναλώσουμε λαχανικά που έχουν ποτιστεί με αυτό το νερό είναι πολύ πιθανό να προκληθούν ανεπανόρθωτες βλάβες στον ανθρώπινο οργανισμό. Εξάλλου, η εισπνοή μολυσμένου με εξασθενές χρώμιο αέρα και η επαφή με το δέρμα μολυσμένου νερού μπορεί να έχει τα ίδια αποτελέσματα. Όσον αφορά την κατανάλωση φρούτων και λαχανικών το εξασθενές χρώμιο εισέρχεται μέσω της άρδευσης σε αυτά. Στον οργανισμό του φυτού όμως μετατρέπεται σε τρισθενές χρώμιο, που δεν είναι επικίνδυνο όπως το εξασθενές. Βέβαια, μόλις περάσει στο φυτό και μέχρι να γίνει τρισθενές, επειδή στη χημεία καμιά μετατροπή δε γίνεται σε απόλυτο βαθμό (100% μετατροπή), συνυπάρχουν και οι δύο μορφές, με μια να επικρατεί στο 80-90%. Εκτιμάται ότι επιδρά κυρίως στο μέγεθος του φυτού. Έχει παρατηρηθεί, για παράδειγμα, ότι επηρεάζει το μέγεθος των καρότων - τα κάνει πιο μικρά. Αν είναι σε πολύ υψηλές δόσεις, μπορεί να ξεράνει το φυτό. Αν τα καταναλώσει πάντως ένας άνθρωπος, δεν πρόκειται να αρρωστήσει. O κίνδυνος για τον άνθρωπο προέρχεται είτε απευθείας από το νερό -όταν το πίνουμε ή όταν πλενόμαστε- είτε από τη σκόνη και την αέρια μορφή του χρωμίου. Ποιά οπωροκηπευτικά προϊόντα είναι πιο ευπαθή στο χρώμιο; Το εξασθενές χρώμιο φτάνει μέχρι το ριζικό σύστημα των φυτών και όχι στο φύλλωμα και στους καρπούς του. Επομένως, τα προϊόντα που αναπτύσσονται κάτω από το έδαφος (καρότα, παντζάρια, πατάτες, κρεμμύδια κ.λπ.) είναι πιο ευάλωτα στην απορρόφηση χρωμίου. Βέβαια, όπως ήδη είπαμε, αυτό μετατρέπεται σε τρισθενές, κι έτσι δεν φτάνει σε εμάς το τοξικό εξασθενές χρώμιο. Όταν τώρα κατά το πότισμα το νερό πιτσιλάει τα φυτά, τότε το εξασθενές χρώμιο μπορεί μεν να μην περνάει από το φύλλωμα των λαχανικών (π.χ. μαρούλια, βλίτα κ.λπ.) στο εσωτερικό τους, μένει όμως στην επιφάνειά τους και για να απομακρυνθεί, συστήνεται σχολαστικό πλύσιμο με καθαρό νερό. Κατά τη θερμική επεξεργασία των λαχανικών (μαγείρεμα, ψήσιμο, βράσιμο κ.λπ.) το εξασθενές χρώμιο καταστρέφεται; Όταν το χρώμιο εισχωρεί στο φυτό, δεν απομακρύνεται με την οποιαδήποτε θερμική επεξεργασία. Το εξασθενές χρώμιο δεν φεύγει από το νερό όταν αυτό βράζει. Όταν τα ζώα πίνουν νερό με χρώμιο, είναι δυνατό αυτό να περάσει στο κρέας τους και από εκεί στα διάφορα προϊόντα ζωικής προέλευσης, τυρί, γάλα, βούτυρο, γιαούρτι, αβγά; Το μολυσμένο με χρώμιο νερό που μπορεί να πίνουν κάποια ζώα μετατρέπεται σε τρισθενές, το μεγαλύτερο μέρος του οποίου στη συνέχεια αποβάλλεται. Συνεπώς, δεν κινδυνεύουμε από την κατανάλωση κρέατος ή άλλων προϊόντων ζωικής προέλευσης. Τα ζώα, όμως, είναι δυνατό να αρρωστήσουν καθώς, μέχρι να μετατραπεί το εξασθενές χρώμιο σε τρισθενές, μπορεί να προλάβει να τους προκαλέσει βλάβες. Κινδυνεύουμε από την κατανάλωση τροφίμων και ποτών που παρασκευάζονται από βιομηχανίες που χρησιμοποιούν μολυσμένο με χρώμιο νερό; Αυτό είναι ένα πρόβλημα στο οποίο δεν μπορούμε να απαντήσουμε με απόλυτη βεβαιότητα. Γι’ αυτό, χρειάζεται να γίνουν έλεγχοι και χημικές αναλύσεις σε λαχανικά και τρόφιμα που παράγονται από βιομηχανίες της περιοχής. Γενικά, όταν το τρισθενές χρώμιο είναι πάνω από τα επιτρεπτά όρια (50 μgr/l) στα τρόφιμα και στο νερό, τότε προκαλούνται βλάβες στα νεφρά, ενώ επηρεάζεται το αμυντικό σύστημα του οργανισμού και ο μεταβολισμός των οστών. Ποιοί κινδυνεύουν περισσότερο: Εργαζόμενοι σε τυπογραφεία, σε χυτήρια, σε βιομηχανίες χρωστικών, σε επιμεταλλωτήρια, στην τσιμεντοβιομηχανία, στην παραγωγή ελαστικών, στην κατασκευή μπαταριών, συντηρητές φωτοαντιγραφικών μηχανημάτων, εργάτες σε θερμοκήπια που χρησιμοποιούν το σύστημα υδρονέφωσης κ.ά. Κάτοικοι κοντά σε: -Περιοχές όπου εναποτίθενται ανεξέλεγκτα στερεά απόβλητα που περιέχουν χρώμιο. -Ανεξέλεγκτες χωματερές. -Τσιμεντοβιομηχανίες. -Βιομηχανίες που χρησιμοποιούν χρώμιο (επιμετάλλωσης, βυρσοδεψία κ.λπ.) και κάνουν επιφανειακή ή υπόγεια διάθεση των υγρών αποβλήτων τους. -Oδικές αρτηρίες μεγάλης κυκλοφορίας, λόγω των καταλυτών που περιέχουν χρώμιο και των αντιτριβικών επενδύσεων των φρένων (θερμουί). Για τις ειδικές γεωγραφικές περιοχές για τη ρύπανση του υπόγειου υδροφόρου ορίζοντα με εξασθενές χρώμιο υπάρχει «ένας βιοδείκτης» με ιδιαίτερη σημασία και σπουδαιότητα. Ο Ασωπός στην κοίτη του είναι γεμάτος μόνο με καλάμια και στα χωράφια καλλιεργούνται σχεδόν αποκλειστικά εδώδιμες ρίζες καρότου, πατάτας, κρεμμυδιού. Και τα δύο είναι φυτικά είδη που μπορούν να επιβιώσουν σε περιοχές ιδιαίτερα ρυπασμένες με βαριά μέταλλα και ιδιαίτερα με εξασθενές χρώμιο. Ειδικά, το καρότο είναι μια καλλιέργεια που έχει χρησιμοποιηθεί με επιτυχία για απορρύπανση χωμάτων από εξασθενές χρώμιο (Bio-remediation) γιατί το απορροφά σε μεγάλες ποσότητες. Ένα ακόμα αξιοσημείωτο γεγονός είναι ότι στα εδάφη με πλούσια πανίδα χώματος, οι μικροοργανισμοί μετατρέπουν το εξασθενές χρώμιο γρήγορα σε τρισθενές. Σε περαιτέρω όμως ποσότητες εξασθενές χρωμίου οι μικροοργανισμοί νεκρώνονται πριν προλάβουν να το αποδομήσουν εγκαίρως! Στο πλαίσιο των Προγραμμάτων Επισήμου Ελέγχου της Ασφάλειας και Ποιότητας των Τροφίμων, ο ΕΦΕΤ οργάνωσε το 2011 ένα εκτεταμένο πρόγραμμα ελέγχων των επιπέδων βαρέων μετάλλων (μόλυβδο, κάδμιο, νικέλιο και χρώμιο) σε τρόφιμα φυτικής παραγωγής (καρότα, πατάτες και κρεμμύδια). Στόχος του Προγράμματος ήταν η για πρώτη φορά συλλογή ικανοποιητικού αριθμού αξιόπιστων στοιχείων για τα επίπεδα των βαρέων μετάλλων σε αγροτικά προϊόντα της Βοιωτίας, όπου κατά καιρούς έχει τεθεί το θέμα για δήθεν επιβαρύνσεις τους με βαρέα μέταλλα λόγω της βιομηχανικής ρύπανσης που έχει υποστεί διαχρονικά η περιοχή του Ασωπού ποταμού. Δειγματοληψία πραγματοποιήθηκε στις περιοχές Βοιωτίας και Εύβοιας από την Περιφέρεια Στερεάς Ελλάδας και σε περιοχές των Περιφερειών Κρήτης, Ανατολικής Μακεδονίας & Θράκης, Θεσσαλίας και Ηπείρου. Το πρόγραμμα συντονίστηκε από τη Διεύθυνση Εργαστηριακών Ελέγχων του ΕΦΕΤ σε συνεργασία με το Υπουργείο Υγείας & Κοινωνικής Αλληλεγγύης και το Υπουργείο Αγροτικής Ανάπτυξης & Τροφίμων και υλοποιήθηκε από τις Διευθύνσεις Αγροτικής Οικονομίας και Κτηνιατρικής των ανωτέρω Περιφερειών σε συνεργασία με τις εκεί Περιφερειακές Διευθύνσεις του ΕΦΕΤ. Στην κατάρτιση και την επιστημονική υποστήριξη του Προγράμματος συμμετείχαν το Γενικό Χημείο του Κράτους, το Τμήμα Χημείας του Εθνικού Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών, το Τμήμα Επιστήμης Φυτικής Παραγωγής του Γεωπονικού Πανεπιστημίου Αθηνών, το Τμήμα Επιστήμης Διαιτολογίας –Διατροφής του Χαροκόπειου Πανεπιστημίου και το Ινστιτούτο Γεωλογικών και Μεταλλευτικών Ερευνών. Ο συνολικός αριθμός των ελέγχων ανήλθε σε 320 και συγκεκριμένα έγινε δειγματοληψία και ανάλυση σε 85 δείγματα καρότου, 113 δείγματα πατάτας και 122 δείγματα κρεμμυδιών. Ιδιαίτερη συμμετοχή είχε η Περιφερειακή Ενότητα Βοιωτίας η οποία διενήργησε και το μεγαλύτερο αριθμό ελέγχων (190 δείγματα). Πίνακας 1. Συνοπτικά αποτελέσματα Προγράμματος Επίσημου Ελέγχου Βαρέων Μετάλλων έτους 2011, σε καρότα, πατάτες και κρεμμύδια. • LOD: Limit of Detection (Όριο Ανίχνευσης), LOQ: Limit of Quantification (Όριο Ποσοτικού Προσδιορισμού) της μεθόδου προσδιορισμού. (www.efet.gr). Συμπερασματικά, από τον πίνακα βλέπουμε ότι οι ποσότητες εξασθενούς χρωμίου στα τρόφιμα (καρότο, κρεμμύδι και πατάτα) είναι κάτω από τα μέγιστα επιτρεπτά όρια και συνεπώς βάση των ελέγχων τα τρόφιμα θεωρούνται ασφαλή για όσους καταναλώσουν αγροτικά προϊόντα από Βοιωτία. Σύμφωνα, με τους ειδικούς που έθεσαν επί τάπητος το θέμα τα αποτελέσματα των δοκιμών έδειξαν ότι υπάρχει πλήρης συμμόρφωση με την κείμενη εθνική και κοινοτική νομοθεσία όσον αφορά τον μόλυβδο και το κάδμιο, για τα οποία υπάρχουν μέγιστα επιτρεπτά όρια. Πιο συγκεκριμένα, τα επίπεδα του μολύβδου βρέθηκαν μικρότερα του ορίου ποσοτικού προσδιορισμού στο 70% του συνόλου των δειγμάτων, ενώ οι ενδιάμεσες τιμές των επιπέδων μολύβδου και καδμίου κυμάνθηκαν στο 1/5 του μέγιστου επιτρεπτού ορίου. Για το νικέλιο και το χρώμιο, για τα οποία δεν έχουν θεσπιστεί σε εθνικό ή ευρωπαϊκό επίπεδο μέγιστα επιτρεπτά όρια, παρατηρήθηκαν διακυμάνσεις των επιπέδων τους ανάμεσα στις περιοχές δειγματοληψίας, χωρίς ωστόσο τα επίπεδα αυτά να συνιστούν παράγοντα κινδύνου για τη δημόσια υγεία. ΠΗΓΕΣ: ΝΙΚΟΣ ΚΑΤΣΑΡΟΣ, ΧΗΜΙΚΟΣ, ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟΣ ΣΥΝΕΡΓΑΤΗΣ ΣΤΟ «ΔΗΜΟΚΡΙΤΟ». ΑΘΑΝ. Π. ΠΑΝΤΕΛΟΓΛΟΥ «ΕΞΑΣΘΕΝΕΣ ΧΡΩΜΙΟ ΚΑΙ ΥΓΕΙΑ: ΤΑ ΔΕΔΟΜΕΝΑ» ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΤΟΥ ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟΥ ΑΕΙΦΟΡΟΥ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ (Ι.Τ.Α.Π.) ΣΕΙΡΑ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ/ΑΕΙΦΟΡΑ ΒΙΩΣΙΜΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ, ΝΟΕΜΒΡΗΣ 2007, ΒΟΙΩΤΙΑ. http://www.protothema.gr http://www.minagric.gr http://www.efet.gr