Ο
ΘΕΣΜΟΣ ΤΗΣ ΠΟΛΗΣ ΚΡΑΤΟΥΣ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΑΔΑ
συνιστούν ένα νέο τύπο πολιτικής οργάνωσης. Πρόκειται για μικρά κράτη σε έκταση
ανεξάρτητα, με πολιτική οργάνωση που θα επικρατήσει στο μεγαλύτερο μέρος του ελληνικού
μητροπολιτικού και αποικιακού χώρου. Στις πόλεις - κράτη τα άτυπα ως τότε πολιτικά
όργανα (βουλή, συνέλευση του λαού) αρχίζουν προοδευτικά να λειτουργούν με
μητροπολιτικού και αποικιακού χώρου. Στις πόλεις - κράτη τα άτυπα ως τότε πολιτικά
όργανα (βουλή, συνέλευση του λαού) αρχίζουν προοδευτικά να λειτουργούν με
συγκεκριμένους κανόνες. Εξασφαλίζεται έτσι η συμμετοχή μικρού μέρους των πολιτών, αρχικά
στη διαχείριση των δημόσιων υποθέσεων.
Τη βασίλική εξουσία στις πόλεις -
κράτη σύντομα διαδέχονται αβασίλευτες δημοκρατίες γαιοκτημόνων, στις οποίες οι ευγενείς έχουν τον έλεγχο της εξουσίας,
την οποία ασκούν μέσω της Βουλής και των αρχόντων.Η συνέλευση του λαού (εκκλησία του δήμο)
επικυρώνει απλώς τις αποφάσεις τους. Οι παλαιότερες πόλεις - κράτη ιδρύθηκαν από ομάδες μεταναστών ή από ομάδες παλαιότερων κατοίκων
των περιοχών,
όπου εγκαταστάθηκαν οι εισβολείς, οι οποίοι υπό την πίεση των
νεοφερμένων αναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν τη μητρική τους γη. Χρονικά η ίδρυση των
πρώιμων αυτών πόλεων - κρατών θα πρέπει να τοποθετηθεί ανάμεσα στο 1100και το 900 π.Χ.
Οι περισσότερες από τις ομάδες των μεταναστών ανήκαν στο δωρικό έθνος. Εγκαταστάθηκαν
στην κυρίως Ελλάδα και ώθησαν τους αυτόχθόνες στις Κυκλάδες, τα νησιά του ανατολικού Αιγαίου, τα παράλια της Μικράς Ασίας και την Κύπρο. Στον κατάλογο των πρώιμων πόλεων –κρατών
θα πρέπει να εντάξουμε και την αρχαία Ψωφίδα, που αναπτύχθηκε ήδη από την προϊστορική
αρχαιότητα (από την εποχή των Πελασγών) και αναφέρεται ως μία από τις σημαντικότερες
αρκαδικές πόλεις.
Κατά μια άποψη οι παλαιότερες πόλεις - κράτη μορφοποιήθηκαν στα μικρασιατικά παράλια
στη διάρκεια του πρώτου αποικισμού. Για λόγους προστασίας από τους ντόπιους πληθυσμούς,
οι ελληνικές αυτές αποικίες περιβάλλονταν από τείχη, σύμφωνα με το πρότυπο των μυκηναϊκών
ακροπόλεων. Από δω και το παράδειγμα της Ψωφίδας,η οποία κατά την κλασική αρχαιότητα
αναφέρεται από πολλούς ιστορικούς (Στράβωνα, Πολύβιο,Παυσανία κ.α.) ως μεγάλη
οχυρούπολη. Εξάλλου, η ίδια η ονομασίασία της αρχικά, Ερύμανθος, ετυμολογικά σημαίνει
οχυρούπολη.
Προκειμένου οι νεοϊδρυθείσες αποικίες να ξεπεράσουν τα προβλή της εσωτερικής τους οργάνωσης, κυρίως μετά την επέκταση της κυ ριαρχίας τους και στο ντόπιο στοιχείο, άρχισαν να
μετασχηματίζονται σε ένα νέο πολιτικό οργανισμό με όλα τα χαρακτηριστικά της πόλης- κράτους.
Αν και σε πολλές περιπτώσεις τα μικροσκοπικά αυτά κράτη βρί σκούσαν σε απόσταση μεταξύ τουςσε ενιαίο γεωγραφικό χώρο, και παρά το γεγονός ότι οι ιδρυτές τους αρκετά συχνά είχαν δεσμούς
συγγένειας ή γειτονιάς, δεν θέλησαν να ενωθούν και να αποτελέσουν ένα ευρύτερο κράτος. Αυτό φανερώνει ότι πολύ γρήγορα είχαν αντιληφθεί την αυτοδυναμία και την αυτάρκειά τους.
Ωστόσο, οι πολίτες διαφόρων κρατών αναζητούσαν ευκαιρίες για επαφές και διασυνδέσεις. ∆εδοµένου ότι η λατρεία ορισµένων θεών έγινε πανελλήνια, αλλά και οι θρησκευτικές πανηγύρεις των οποίων η ακτινοβολία ξεπέρασε τα στενά όρια της διοργανώτριας πόλης, προσέφεραν αυτές τις δυνατότητες. Τα µαντεία των ∆ελφών και της ∆ωδώνης επίσης αποτελούσαν τόπο συνάντησης ατόµων ή κρατικών αντιπροσωπιών από όλο τον ελληνικό κόσµο. Από τον 8ο αιώνα οι Ολυµπιακοί Αγώνες, άµεσα συνδεδεµένοι µε τη θρησκευτική λειτουργία, αποκτούν ιδιαίτερη ακτινοβολία µε τη συµµετοχή ολο ένα και περισσότερων πόλεων-κρατών. Ανάλογες δυνατότητες παρείχαν και οι Αμφικτιονίες, δηλαδή οι συνελεύσεις αντιπροσώπων γειτονικών λαών,που συγκεντρώνονταν με σκοπό θρησκευτικό σε ορισμένα ιερά. Έτσι, για πρώτη φορά οι Έλληνες συνειδητοποιούν ότι ανεξάρτητα από τα φύλα στα οποία ανήκουν, στο σύνολό τους συνιστούν μια ολότητα με κοινή γλώσσα, ήθη και έθιμα,
παραδόσεις και λατρείες.
Για πρώτη φορά αποκτούν πανελλήνια εθνική συνείδηση και καθιερώνεται το όνοµα Έλληνες, ως δηλωτικό του πληθυσµού που συνέχεται από την κοινή αυτή συνείδηση. Ειδικότερα, οι παράγοντες που συνετέλεσαν στην εµφάνιση και την εξέλιξη της πόλης-κράτους είναι συνοπτικά οι εξής:
νεοφερμένων αναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν τη μητρική τους γη. Χρονικά η ίδρυση των
πρώιμων αυτών πόλεων - κρατών θα πρέπει να τοποθετηθεί ανάμεσα στο 1100και το 900 π.Χ.
Οι περισσότερες από τις ομάδες των μεταναστών ανήκαν στο δωρικό έθνος. Εγκαταστάθηκαν
στην κυρίως Ελλάδα και ώθησαν τους αυτόχθόνες στις Κυκλάδες, τα νησιά του ανατολικού Αιγαίου, τα παράλια της Μικράς Ασίας και την Κύπρο. Στον κατάλογο των πρώιμων πόλεων –κρατών
θα πρέπει να εντάξουμε και την αρχαία Ψωφίδα, που αναπτύχθηκε ήδη από την προϊστορική
αρχαιότητα (από την εποχή των Πελασγών) και αναφέρεται ως μία από τις σημαντικότερες
αρκαδικές πόλεις.
Κατά μια άποψη οι παλαιότερες πόλεις - κράτη μορφοποιήθηκαν στα μικρασιατικά παράλια
στη διάρκεια του πρώτου αποικισμού. Για λόγους προστασίας από τους ντόπιους πληθυσμούς,
οι ελληνικές αυτές αποικίες περιβάλλονταν από τείχη, σύμφωνα με το πρότυπο των μυκηναϊκών
ακροπόλεων. Από δω και το παράδειγμα της Ψωφίδας,η οποία κατά την κλασική αρχαιότητα
αναφέρεται από πολλούς ιστορικούς (Στράβωνα, Πολύβιο,Παυσανία κ.α.) ως μεγάλη
οχυρούπολη. Εξάλλου, η ίδια η ονομασίασία της αρχικά, Ερύμανθος, ετυμολογικά σημαίνει
οχυρούπολη.
Προκειμένου οι νεοϊδρυθείσες αποικίες να ξεπεράσουν τα προβλή της εσωτερικής τους οργάνωσης, κυρίως μετά την επέκταση της κυ ριαρχίας τους και στο ντόπιο στοιχείο, άρχισαν να
μετασχηματίζονται σε ένα νέο πολιτικό οργανισμό με όλα τα χαρακτηριστικά της πόλης- κράτους.
Αν και σε πολλές περιπτώσεις τα μικροσκοπικά αυτά κράτη βρί σκούσαν σε απόσταση μεταξύ τουςσε ενιαίο γεωγραφικό χώρο, και παρά το γεγονός ότι οι ιδρυτές τους αρκετά συχνά είχαν δεσμούς
συγγένειας ή γειτονιάς, δεν θέλησαν να ενωθούν και να αποτελέσουν ένα ευρύτερο κράτος. Αυτό φανερώνει ότι πολύ γρήγορα είχαν αντιληφθεί την αυτοδυναμία και την αυτάρκειά τους.
Ωστόσο, οι πολίτες διαφόρων κρατών αναζητούσαν ευκαιρίες για επαφές και διασυνδέσεις. ∆εδοµένου ότι η λατρεία ορισµένων θεών έγινε πανελλήνια, αλλά και οι θρησκευτικές πανηγύρεις των οποίων η ακτινοβολία ξεπέρασε τα στενά όρια της διοργανώτριας πόλης, προσέφεραν αυτές τις δυνατότητες. Τα µαντεία των ∆ελφών και της ∆ωδώνης επίσης αποτελούσαν τόπο συνάντησης ατόµων ή κρατικών αντιπροσωπιών από όλο τον ελληνικό κόσµο. Από τον 8ο αιώνα οι Ολυµπιακοί Αγώνες, άµεσα συνδεδεµένοι µε τη θρησκευτική λειτουργία, αποκτούν ιδιαίτερη ακτινοβολία µε τη συµµετοχή ολο ένα και περισσότερων πόλεων-κρατών. Ανάλογες δυνατότητες παρείχαν και οι Αμφικτιονίες, δηλαδή οι συνελεύσεις αντιπροσώπων γειτονικών λαών,που συγκεντρώνονταν με σκοπό θρησκευτικό σε ορισμένα ιερά. Έτσι, για πρώτη φορά οι Έλληνες συνειδητοποιούν ότι ανεξάρτητα από τα φύλα στα οποία ανήκουν, στο σύνολό τους συνιστούν μια ολότητα με κοινή γλώσσα, ήθη και έθιμα,
παραδόσεις και λατρείες.
Για πρώτη φορά αποκτούν πανελλήνια εθνική συνείδηση και καθιερώνεται το όνοµα Έλληνες, ως δηλωτικό του πληθυσµού που συνέχεται από την κοινή αυτή συνείδηση. Ειδικότερα, οι παράγοντες που συνετέλεσαν στην εµφάνιση και την εξέλιξη της πόλης-κράτους είναι συνοπτικά οι εξής:
-ο
γεωγραφικός παράγων: η φυσική κατάσταση του ελληνικού χώρου σε περιοχές σχετικά
αποµονωµένες µεταξύ τους, ευνόησε τη δηµιουργία µικρών σε έκταση κρατικών
οντοτήτων του τύπου της πόλης-κράτους.
-οι δηµογραφικές εξελίξεις: κατά τον 8ο αι. σηµειώνεται σηµαντική δηµογραφική ανάκαµψη, που οδήγησε σε συστηµατικότερο έλεγχο και διεύρυνση του καλλιεργούµενου εδάφους που βρισκόταν γύρω από τις αστικές εγκαταστάσεις, µε συνέπεια το άστυ και η χώρα να συνδεθούν στενότερα.
- η αποικιακή εξάπλωση: σε ορισµένες αποικίες εφαρµόστηκαν νέοι τρόποι οργάνωσης του χώρου (στον πολεοδοµικό σχεδιασµό και τη διαίρεση των κλήρων), που έδωσαν ιδέες για την οργάνωση των πόλεων και στη µητροπολιτική Ελλάδα.
-ο στρατιωτικός παράγων: η ανασφάλεια των ανθρώπων, λόγω των αναστατώσεων από τις µετακινήσεις φύλων και οι ανταγωνισµοί για την κατοχή εδαφών, οδήγησαν στην αναζήτηση ασφαλών χώρων για εγκατάσταση. Η συµµετοχή στην άµυνα ενίσχυσε το συλλογικό πνεύµα.
-ο θρησκευτικός παράγων: η δηµιουργία των ιερών του άστεως, της υπαίθρου και ειδικά της µεθορίου, συνετέλεσε στην οριοθέτηση του εδάφους της πόλης αλλά και στη νοµιµοποίηση της κατοχής του. Αυτό συνέβη ιδιαίτερα µε τα ιερά των ηρώων οι οποίοι θεωρήθηκαν ιδρυτές της πόλης. Έτσι, η πόλη απέκτησε ρίζες στο παρελθόν και ενισχύθηκε η συνοχή της.
η αποδυνάµωση των οµάδων του φυλετικού κράτους: η ανάπτυξη ισχυρών δεσµών ανάµεσα στους ανθρώπους, που είναι κάτι φυσικό για µικρές κοινωνίες, και η ενίσχυση του ρόλου της οικογένειας, που αποκτά ιδιόκτητη γη και αυτονοµείται οικονοµικά από το γένος, περιόρισαν το ρόλο των οµάδων του φυλετικού κράτους (φυλής, φατρί ας, γέ νους) και σταδιακά τον αποδυνάµωσαν.
- οι θεσµικές αλλαγές: το καθοριστικό στοιχείο στη διαµόρφωση της πόλης σε ένα νέου τύπου κράτος ήταν η θεσµική αλλαγή της συµµετοχής ενός µέρους των πολιτών στη διαχείριση των δηµόσιων υποθέσεων. Ουσιαστικά δηλαδή, η πόλη-κράτος διµορφώθηκε όταν η βουλή άρχισε να διευρύνεται και όταν βουλή και εκκλησία του δήµου άρχισαν να λειτουργούν µε συγκεκριµένους κανόνες. Εδώ θα πρέπει να τονιστεί η συµβολή των αριστοκρατών στην ανάπτυξη της πόλης-κράτους. Πρώτοι πολίτες των πόλεων-κρατών ήταν οι ευγενείς που ανέλαβαν τη διακυβέρνηση της πόλης, µετέχοντας στα δυο σώµατα και εκλέγοντας τους άρχοντες. Χαρακτηριστικό των νέων πολιτικο-οικονοµικο-κοινωνικών συνθηκών ήταν η ανάγκη θέσπισης κανόνων δικαίου που θα αντικαθιστούν το εθιµικό δίκαιο. Από την τάξη των ευγενών προήλθαν οι πρώτοι νοµοθέτες. Η άνοδος της αριστοκρατίας και η µορφοποίηση της πόλης παρουσιάζουν κοινή εξελικτική πορεία.
Οι πόλεις-κράτη σύμφωνα με το συνηθισμένο μεσογειακό σχήμα περιλάμβαναν
ένα αστικό κέντρο, ακόμη κι αν αυτό δεν ήταν παρά ένα χωριό, όπου κατοικούσαν πολλοί
άνθρωποι, προπάντων οι πλούσιοι. Στο μέσον υπήρχε ένας χώρος καλυμμένος από
τα κύρια πολιτικά και θρησκευτικά οικοδομήματα. Φρόντιζαν όμως ν'αφήνουν οδούς
για εύκολη προσπέλαση, ώστε να μπορεί ο λαός να συγκεντρώνεται, όταν ήταν αναγκαίο
Πρόκειται για την αγορά στην πρώτη σημασία της, δηλαδή τον τόπο συγκέντρωσης, και αυτό
άνθρωποι, προπάντων οι πλούσιοι. Στο μέσον υπήρχε ένας χώρος καλυμμένος από
τα κύρια πολιτικά και θρησκευτικά οικοδομήματα. Φρόντιζαν όμως ν'αφήνουν οδούς
για εύκολη προσπέλαση, ώστε να μπορεί ο λαός να συγκεντρώνεται, όταν ήταν αναγκαίο
Πρόκειται για την αγορά στην πρώτη σημασία της, δηλαδή τον τόπο συγκέντρωσης, και αυτό
για εύκολη προσπέλαση, ώστε να μπορεί ο λαός να συγκεντρώνεται, όταν ήταν αναγκαίο
Πρόκειται για την αγορά στην πρώτη σημασία της, δηλαδή τον τόπο συγκέντρωσης, και αυτό
πολύ πριν τα καταστήματα και οι πλανόδιοι πωλητές εγκατασταθούν εκεί. Συνήθως, βρίσκουμε
επίσης μια ακρόπολη που χρησίμευε ως φρούριο.
Η πόλη και η ύπαιθρος ήταν συνδεδεμένες και σχη μάτιζαν ένα σύνολο.
Ο Αριστοτέλης στα "Πολιτικά" του αναφέρει ότι: "η κοινωνία που προέρχεται από την ένωση πολλών
κωμών αποτελεί την τέλεια πόλη, η οποία αποκτά κάθε αυτάρκεια σε βαθμό τελειότητας.
Η πόλη δημιουργείται για να διαφυλάξει τη ζωή όσων μετέχουν σ'αυτήν, αλλά υπάρχει και για
ν'ανυψώνει τη ζωή των μελών της σε υψηλό επίπεδο. Για το λόγο αυτό κάθε πόλη υπάρχει από
φυσική αναγκαιότητα.
Τα στοιχεία που συνιστούν την πόλη-κράτος είναι επομένως, αρχικά, οι ίδιοι οι άνθρωποι που την αποτελούν, οι οποίοι ζουν μαζί και έχουν την ιδιότητα του πολίτη, δηλαδή διαδραματίζουν
σημαντικό ρόλο στην πολιτική ζωή της, το έδαφος, που αποτελείται, όπως προαναφέρθηκε, από
το άστυ με τους δύο κύριους πόλους της πολιτικής και κοινωνικής ζωής, δηλαδή την αγορά και την ακρόπολη, και από την ύπαιθρο (χώρα) με τα φράματα και τα μεθοριακά ιερά, η ανεξαρτησία και η κυριαρχία, που εκφράζονται ποικιλοτρόπως , όπως π.χ.με την
επιλογή του πολιτεύματος, την απονομή της δικαιοσύνης ή την κοπή νομίσματος κ.α (σ. τα
νομίσματα που έκοψε η πόλη-κράτος Ψωφίδα ήταν ασημένια και χάλκινα) και τέλος,
η ασφάλεια και η αυτάρκεια, που κατοχυρώνονται με την οικονομική ανάπτυξη και τη
στρατιωτική οργάνωση. Η οικονομική ανάπτυξη είναι κατά βάση στην αγροτική παραγωγή και
συμμετέχουν όλοι, πολίτες και μη, ενώ για τη στρατιωτική οργάνωση την ευθύνη έχουν μόνο οι
πολίτες.
∆εδομένου ότι οι ελληνικές κοινωνίες ήταν αυτάρκεις σε προϊόντα, ενδοελληνικό εμπόριο μπορούσε να αναπτυχθεί μόνο σε περιορισμένη κλίμακα. Αττικά αγγεία των αρχών του 8ου αι. αποκαλύπτονται σε περιοχές του Σαρωνικού και του Ανατολικού Αιγαίου, την Κρήτη και τις Κυ κλάδες, που επίσης είχαν επαφές με την Κρήτη και το Ανατολικό Αιγαίο.
Την ανάπτυξη του εμπορίου μέσω των θαλασσίων οδών (στην ξηρά διαπι- στώνονται επαφές μόνο μεταξύ όμορων κρατών) ακολουθεί η ανάπτυξη των βιοτεχνιών. Η διεύρυνση των εργασιών έδινε ευκαιρίες για την εξάσκηση των τεχνιτών που αποκτούσαν γνώσεις και επιδεξιότητα, ώστε
να μπορούν να συναγωνιστούν τους συναδέλφους τους στην Ανατολή. Από τα μέσα του 8ου αι π.Χ.οι Έλληνες μεταλλουργοί εξοικειώθηκαν με την ε πεξεργασία του
σιδήρου και έμαθαν ξανά την κατεργασία του χρυσού, του ελεφαντοστού και των πολύτιμων λίθων.
Παράλληλη όμως είναι και η αύξηση της αγροτικής παραγωγής,δεδομένου ότι τα αγροτικά προϊόντα ήταν τα μόνα ανταλλάξιμα είδη που διέθεταν οι Έλληνες. Η ανάπτυξη των διαφόρων
βιοτεχνιών, σε συνδυασμό με την άσκηση του εμπορίου και της ναυτιλίας, προκάλεσε μια
συνε χώς αυξανόμενη ευημερία και μια διαρκή άνοδο του βιοτικού επιπέδου των μεσαίων
και κατώτερων τάξεων.
Από την άλλη πλευρά, η διεύρυνση των δικαιωμάτων εκείνων που συνέθεταν το δήμο,
και μάλιστα στην περίπτωση της Αθήνας, η ένταξη ξένων στοιχείων στο δήμο, συνέβαλε στο
να αποκτήσει θετικό περιεχόμενο η έννοια του πολίτη και να οριστεί ως "εκείνος που ανήκει
στην πόλη, στην κοινωνία των πολιτών, και με την ιδιότητά του αυτή συμμετέχει, μέσω των συνελεύσεων του δήμου, σε αυτό που μπορούμε ν'αποκαλέσουμε πολιτική ζωή,
δηλαδή στη λήψη αποφάσεων δεσμευτικών για το σύνολο της πολιτικής κοινότητας".
Τα γνωρίσματα για την ένταξη στην πολιτική κοινότητα παρουσίαζούσαν πολλές διαφορές από πόλησε πόλη και καθορίζονταν ουσιαστικά μέ του αποκλεισμού της μιας ή της άλλης
ομάδας του πληθυσμού. Έτσι αποκλείονταν οι δούλοι, οι μη ελεύθεροι γενικά, οι γυναίκες
και σε ορισμένες πόλεις οι έμποροι και οι τεχνίτες, οι δραστηριότητες των οποίων -κρίνονταν ανάξιες για έναν πολίτη - στη Σπάρτη οι "Ίσοι" απαγορευόταν να επιδίδονται σε άλλες δραστηριότητες εκτός από τις πολεμικές ή σε άλλες πόλεις απαιτούνται ένα ελάχιστο ποσοστόπλούτου για να έχει κανείς πρόσβαση στην ιδιότητα του πολίτη (περίπτωση Μασσαλίας, της Τέω, το Ρηγίου, της Κορίνθου, της Αθήνας μετά το 322 π.χ. κ.ά .).
Η ιδιότητα του πολίτη πάντως οριζόταν από μια δέσμη δικαιωμάτων αλλά και υποχρεώσεων,
όπως:
α) τα πολιτικά δικαιώματα, δηλαδή το δικαίωμα του πολίτη να είναι μέλος της συνέλευσης
του λαού (εκκλησία του δήμου στην Αθήνα, Απέλλα στη Σπάρτη), το δικαίωμα να λαμβάνει
δημόσια αξιώματα (π.χ. στρατηγός, έφορος κ.ά.) και το δικαίωμα να είναι μέλος δικαστηρίων. Έτσι συμμετείχε στη νομοθετική, εκτελεστική και δικαστική εξουσία.
β) τα νομικά δικαιώματα, δηλαδή το δικαίωμα να παρίσταθεί στα δικαστήρια και να έχει ακίνητη
περιουσία και
γ) τα θρησκευτι κά δικαιώματα, δηλαδή το δικαίωμα συμμετοχής στις θυσίες και τις θρη σκευτικές
εορτές και το δικαίωμα άσκησης ιερατικού αξιώματος.
Τα παραπάνω δικαιώματα ο πολίτης τα εκλάμβανε ως τα μεγαλύτερα αγαθά της κοινωνικής ζωής.
Για παράδειγμα, για τον Αθηναίο πολίτη του 5ου αι. π.Χ. η περιλάμβανε πολιτική ιδιότητα
με όσα συμπεριλάμβανε θεωρούνταν ως ύψιστη τιμή και αντιθέτως "ατιμία" ονομαζόταν
η στέρηση των πολιτικών δικαιωμάτων και ο αποκλεισμός του από τα ιερά της πόλης. Η ποινή
αυτή ("ατιμία'') ήταν ιδιαίτερα σοβαρή, τόσο μάλιστα, ώστε ο πολίτης προτιμούσε το θάνατο από τη στέρηση των πολιτικών του δικαιωμάτων. Κι αυτό γιατί ο πολίτης ήταν άρρηκτα
δεμένος με την πολιτική του φύση και δεν νοούνταν η ύπαρξη "παθητικού" πολίτη, αποκομμένου
από τα κοινά. Η νοοτροπία αυτή διαπνέει όλο τον αρχαίο ελληνικό κόσμο.
Τα πολιτεύματα των πόλεων-κρατών μπορούν να ταξινομηθούν δύο μεγάλες κατηγορίες:
τα δημοκρατικά, στα οποία όλοι
οι πολίτες έχουν πολιτικά δικαιώματα και τα αριστοκρατικά ή ολιγαρχικά, στα οποία ή ένταξη στο πολιτικό σώμα είναι περιορισμένη και συνδέεται με κριτήρια, όπως ο πλούτος και η καταγωγή.
Στις ολιγαρχίες πολιτικά δικαιώματα μπορεί να έχουν λιγότεροι ή περισσότεροι, ή ακόμη, κοντά
στους πολίτες που έχουν πλήρη πολιτικά δικαιώματα, να υπάρχουν άλλοι που είναι απλώς μέλη της συνέλευσης του λαού. Τέλος, συναντάμε και τυραννικά πολιτεύματα τα, στα οποία η άσκηση
του πολιτεύματος είναι προσωπική υπόθεση ενός ατόμου.
Μεταξύ του 700-500 π.Χ. η βασιλεία καταλύθηκε ως πολίτευμα στις περισσότερες ελληνικές πόλεις. Κατά τον 5ο αι. π.Χ. η βασιλεία δια τηρείται μόνο στη Σπάρτη, τη Θήρα, την Κύπρο,
την Ήπειρο και τη Μακεδονία. Μετά την κατάργηση της βασιλείας, την εξουσία στις πόλεις
καταλαμβάνουν τα μεγάλα κρατικά αριστογένη. Έτσι εγκαθιδρύεται το αριστοκρατικό πολίτευμα, μεκύριο χαρακτηριστικό του την παροχή πολίτικών δικαιωμάτων σε όλους ή σε μέρος των ευγενώνΤο πολίτευμα επομένώς πλησιάζει προς εκείνο που ο Αριστοτέλης αποκαλεί δυναστεία, λόγω της
κληρονομικής διαδοχής.
Τα όργανα του πολιτεύματος στις αριστοκρατίες είναι: η βουλή ή γερουσία, κυρίαρχο σώμα
αποτελούμενο από μέλη που έλεγχαν και, κατά περίπτωση, εξέλεγαν τους άρχοντες δίχως
τα ίδια να υπόκεινται σε ελέγχους, οι άρχοντες, που αντικατέστησαν τους βασιλείς και δεν ήταν
περισσότεροι από τρεις και τέλος η εκκλησία του δήμου, στην οποία μετέχουν μόνο οι ενεργοί
πολίτες και οι δικαιοδοσίες της συνίστανται στο να εγκρίνει συνήθως χωρίς συζήτηση τις προτάσεις
της βουλής ή των αρχόντων σχετικά με πόλεμο, ειρήνη, συμμαχίες, ενώ σε ορισμένες
περιπτώσεις εκλέγει και τους άρχοντες ισόβια.
Ιδιαίτερη μορφή πολιτικής οργάνωσης συναντούμε στη Σπάρτη, όπου το πολίτευμά της, όπως
παρουσιάζεται διαμορφωμένο στα τέλη της αρχαϊκής εποχής, αποτελεί ένα μίγμα από στοιχεία
αριστοκρατικά και δημοκρατικά και παραμένει στατικό και ανεξέλικτο. Πολιτικά δικαιώματα έχουνσε αυτό μόνο οι "όμοιοι", δηλαδή όσοι γεννήθηκαν από Σπαρτιάτες γονείς, μετέχουν στα συσσίτια και έχουν διανύσει τα στάδια της θεσμοθετημένης αγωγής. Παράλληλα, όργανο εξουσίας
αποτελούν και οι πέντε έφοροι, που έχουν τη δύναμη να επιβάλουν τιμωρία σε όποιον θέλουν και να την εκτελούν άμεσα ή να παύουν ακόμη και άρχοντες και να τους δικάζουν. Η γερουσία
μπορούσε να διαλύσει τη συνέλευση των Σπαρτιατών , την Απέλλα, της οποίας οι αρμοδιότητες περιορίζονταν στην επικύρωση των αποφάσεων της πρώτης.
Τα αριστοκρατικά καθεστώτα περί τον 7ο αι. π.Χ. περιήλθαν σε κρίση, εξαιτίας των
ανταγωνισμών μεταξύ των ευγενών και των επιθέσεων των τελευταίων, που επιδίωκαν την εγκαθίδρυση της τυρρανίδος. Αμφισβητήθηκαν από εκείνους που διαφωνούσαν με την
αριστοκρατική φι λοσοφία και τις εφαρμογές της και πολεμήθηκαν από τους μη ευγενείς
που επιδίωκαν συμμετοχή στα κοινά και κοινωνική δικαιοσύνη. Όσοι απέκτησαν χρήματα
με το εμπόριο και τη βιοτεχνία επιδίωκαν να βρεθούν εντός της πολιτείας, ενώ άλλοι ζητούσαν “χρεών αποκοπή” και “γης αναδασµόν”. Λύση στην κρίση προσέφερε η σύνταξη νέων νόμων, έργο που α νέλαβαν οι νομοθέτες ή διαλλάκτες (Σόλων, ∆ράκων, Ζάλευκος, Χαρώνδας κ.α.), οι αποφάσεις των οποίων είχαν υποχρεωτική ισχύ. Όταν η κατά σταση ήταν
ιδιαίτερα οξυμένη, το έργο αυτό αναλάμβανε ο "αισυμνήτης", στον οποίο παρέχονταν δικαιώματα ανώτατου άρχοντα με απεριόριστες εξουσίες. ενώ άλλοι ζητούσαν "χρεών αποκοπή" και "γης αναδαξουσίες.
Το έργο των “αισυµνητών’’συνέβαλε αποφασιστικά στην καθιέρωση ενός κοινωνικού και πολιτικού συστήµατος ευρύτερα αποδεκτού, ταυτόχρονα δε οδήγησε στην ανάπτυξη της νοµικής σκέψης, στη βαθµιαία µετάβαση από την αριστοκρατική στη δηµοκρατική πόλη και άνοιξε το δρόµο για την οικοδόµηση του ευρωπαϊκού και παγκόσµιου ∆ικαίου. Το γεγονός ότι οι νόµοι ήταν γραπτοί και επικυρώνονταν από την πόλη δηµιούργησε νέες προϋποθέσεις για την πολιτική εξέλιξη της πόλης-κράτους.
Κριτήριο τώρα για την παροχή πολιτικών δικαιωμάτων έγινε.
Το¨τίμημα ¨ δηλαδή η αποτίμηση του πλούτου και το πολίτευμα μεταβλήθηκε σε ¨τιμοκρατία¨. Σταδιακά, τα αριστοκρατικά καθεστώτα έδωσαν τη θέση τους σε ολιγαρχικά συστήµατα διακυβέρνησης, στα οποία την άσκηση της εξουσίας αναλάµβαναν και πολίτες µε αυξηµένα εισοδήµατα, χωρίς ν’ανήκουν στην τάξη των ευγενών.
Η αρχαία πόλη-κράτος Ψωφίδα φαίνεται να ακολούθησε την παραπάνω πολιτειακή εξέλιξη (βασιλεία-αριστοκρατία-ολιγαρχία), σύμφωνα με το παράδειγμα της Σπάρτης
(από το τέλος των Μεσσηνιακών πολέμων, όταν περιέπεσε μαζί με τους Μεσσήνιους στη σπαρτιατική κατοχή), όπως πιστοποιεί η συμμετοχή της στον Πελοποννησιακό πόλεμο (431-404 π.χ.) στο πλευρό των ολιγαρχικών Σπαρτιατών κατά των Αθηναίων και κατά των Θηβαίων στα Λεύκτρα (371 π.χ.). Στις παραμονές της μάχης της Μαντίνειας (362 π.χ.) είχαν διαμορφωθεί στον ελλαδικό χώρο δύο μεγάλοι αντίπαλοι συνασπισμοί: ο Θηβαϊκός και η συμμαχία Αθήνας και Σπάρτης. Η Ψωφίδα αποτελούσε κοινό σύμμαχο Αθήνας και Σπάρτης.
Κατά την ελληνιστική περίοδο σε περιοχές έξω από την εξουσία μοναρχιών ή ισχυρών πόλεων-κρατών (Βοιωτία, Αρκαδία, Αχαΐα) δημιουργήθηκαν πολιτικές ενώσεις πόλεων-κρατών με κεντρική ενιαία διοίκηση και ίσα δικαιώματα μεταξύ των μελών: τα Κοινά και οι Συμπολιτείες, που
περιόριζαν την πολυδιάσπαση, οι 11 πόλεις-μέλη να χάνουν την αυτονομία τους. Προϋπόθεση
συμμετοχής των πόλεων στη Συμπολιτεία ηταν το δημοκρατικό πολίτευμα, δηλαδή η λειτουργία
συνέλευσης πολιτών, βουλής και αρχόντων. Την ανώτατη εξουσία είχε η συνέλευση των πολιτών: αποφάσιζε για όλα τα σοβαρά ζητήματα, εξέλεγε και έλεγχε τους άρχοντες.
Η ελληνιστική συμπολιτεία θεωρείται ως το τελειότερο πολιτειακό σύστημα που δημιούργησε
ο αρχαίος ελληνικός κόσμος , γιατί: περιόριζε την πολιτική πολυδιάσπαση χωρίς οι πόλεις να
-οι δηµογραφικές εξελίξεις: κατά τον 8ο αι. σηµειώνεται σηµαντική δηµογραφική ανάκαµψη, που οδήγησε σε συστηµατικότερο έλεγχο και διεύρυνση του καλλιεργούµενου εδάφους που βρισκόταν γύρω από τις αστικές εγκαταστάσεις, µε συνέπεια το άστυ και η χώρα να συνδεθούν στενότερα.
- η αποικιακή εξάπλωση: σε ορισµένες αποικίες εφαρµόστηκαν νέοι τρόποι οργάνωσης του χώρου (στον πολεοδοµικό σχεδιασµό και τη διαίρεση των κλήρων), που έδωσαν ιδέες για την οργάνωση των πόλεων και στη µητροπολιτική Ελλάδα.
-ο στρατιωτικός παράγων: η ανασφάλεια των ανθρώπων, λόγω των αναστατώσεων από τις µετακινήσεις φύλων και οι ανταγωνισµοί για την κατοχή εδαφών, οδήγησαν στην αναζήτηση ασφαλών χώρων για εγκατάσταση. Η συµµετοχή στην άµυνα ενίσχυσε το συλλογικό πνεύµα.
-ο θρησκευτικός παράγων: η δηµιουργία των ιερών του άστεως, της υπαίθρου και ειδικά της µεθορίου, συνετέλεσε στην οριοθέτηση του εδάφους της πόλης αλλά και στη νοµιµοποίηση της κατοχής του. Αυτό συνέβη ιδιαίτερα µε τα ιερά των ηρώων οι οποίοι θεωρήθηκαν ιδρυτές της πόλης. Έτσι, η πόλη απέκτησε ρίζες στο παρελθόν και ενισχύθηκε η συνοχή της.
η αποδυνάµωση των οµάδων του φυλετικού κράτους: η ανάπτυξη ισχυρών δεσµών ανάµεσα στους ανθρώπους, που είναι κάτι φυσικό για µικρές κοινωνίες, και η ενίσχυση του ρόλου της οικογένειας, που αποκτά ιδιόκτητη γη και αυτονοµείται οικονοµικά από το γένος, περιόρισαν το ρόλο των οµάδων του φυλετικού κράτους (φυλής, φατρί ας, γέ νους) και σταδιακά τον αποδυνάµωσαν.
- οι θεσµικές αλλαγές: το καθοριστικό στοιχείο στη διαµόρφωση της πόλης σε ένα νέου τύπου κράτος ήταν η θεσµική αλλαγή της συµµετοχής ενός µέρους των πολιτών στη διαχείριση των δηµόσιων υποθέσεων. Ουσιαστικά δηλαδή, η πόλη-κράτος διµορφώθηκε όταν η βουλή άρχισε να διευρύνεται και όταν βουλή και εκκλησία του δήµου άρχισαν να λειτουργούν µε συγκεκριµένους κανόνες. Εδώ θα πρέπει να τονιστεί η συµβολή των αριστοκρατών στην ανάπτυξη της πόλης-κράτους. Πρώτοι πολίτες των πόλεων-κρατών ήταν οι ευγενείς που ανέλαβαν τη διακυβέρνηση της πόλης, µετέχοντας στα δυο σώµατα και εκλέγοντας τους άρχοντες. Χαρακτηριστικό των νέων πολιτικο-οικονοµικο-κοινωνικών συνθηκών ήταν η ανάγκη θέσπισης κανόνων δικαίου που θα αντικαθιστούν το εθιµικό δίκαιο. Από την τάξη των ευγενών προήλθαν οι πρώτοι νοµοθέτες. Η άνοδος της αριστοκρατίας και η µορφοποίηση της πόλης παρουσιάζουν κοινή εξελικτική πορεία.
Οι πόλεις-κράτη σύμφωνα με το συνηθισμένο μεσογειακό σχήμα περιλάμβαναν
ένα αστικό κέντρο, ακόμη κι αν αυτό δεν ήταν παρά ένα χωριό, όπου κατοικούσαν πολλοί
άνθρωποι, προπάντων οι πλούσιοι. Στο μέσον υπήρχε ένας χώρος καλυμμένος από
τα κύρια πολιτικά και θρησκευτικά οικοδομήματα. Φρόντιζαν όμως ν'αφήνουν οδούς
για εύκολη προσπέλαση, ώστε να μπορεί ο λαός να συγκεντρώνεται, όταν ήταν αναγκαίο
Πρόκειται για την αγορά στην πρώτη σημασία της, δηλαδή τον τόπο συγκέντρωσης, και αυτό
άνθρωποι, προπάντων οι πλούσιοι. Στο μέσον υπήρχε ένας χώρος καλυμμένος από
τα κύρια πολιτικά και θρησκευτικά οικοδομήματα. Φρόντιζαν όμως ν'αφήνουν οδούς
για εύκολη προσπέλαση, ώστε να μπορεί ο λαός να συγκεντρώνεται, όταν ήταν αναγκαίο
Πρόκειται για την αγορά στην πρώτη σημασία της, δηλαδή τον τόπο συγκέντρωσης, και αυτό
για εύκολη προσπέλαση, ώστε να μπορεί ο λαός να συγκεντρώνεται, όταν ήταν αναγκαίο
Πρόκειται για την αγορά στην πρώτη σημασία της, δηλαδή τον τόπο συγκέντρωσης, και αυτό
πολύ πριν τα καταστήματα και οι πλανόδιοι πωλητές εγκατασταθούν εκεί. Συνήθως, βρίσκουμε
επίσης μια ακρόπολη που χρησίμευε ως φρούριο.
Η πόλη και η ύπαιθρος ήταν συνδεδεμένες και σχη μάτιζαν ένα σύνολο.
Ο Αριστοτέλης στα "Πολιτικά" του αναφέρει ότι: "η κοινωνία που προέρχεται από την ένωση πολλών
κωμών αποτελεί την τέλεια πόλη, η οποία αποκτά κάθε αυτάρκεια σε βαθμό τελειότητας.
Η πόλη δημιουργείται για να διαφυλάξει τη ζωή όσων μετέχουν σ'αυτήν, αλλά υπάρχει και για
ν'ανυψώνει τη ζωή των μελών της σε υψηλό επίπεδο. Για το λόγο αυτό κάθε πόλη υπάρχει από
φυσική αναγκαιότητα.
Τα στοιχεία που συνιστούν την πόλη-κράτος είναι επομένως, αρχικά, οι ίδιοι οι άνθρωποι που την αποτελούν, οι οποίοι ζουν μαζί και έχουν την ιδιότητα του πολίτη, δηλαδή διαδραματίζουν
σημαντικό ρόλο στην πολιτική ζωή της, το έδαφος, που αποτελείται, όπως προαναφέρθηκε, από
το άστυ με τους δύο κύριους πόλους της πολιτικής και κοινωνικής ζωής, δηλαδή την αγορά και την ακρόπολη, και από την ύπαιθρο (χώρα) με τα φράματα και τα μεθοριακά ιερά, η ανεξαρτησία και η κυριαρχία, που εκφράζονται ποικιλοτρόπως , όπως π.χ.με την
επιλογή του πολιτεύματος, την απονομή της δικαιοσύνης ή την κοπή νομίσματος κ.α (σ. τα
νομίσματα που έκοψε η πόλη-κράτος Ψωφίδα ήταν ασημένια και χάλκινα) και τέλος,
η ασφάλεια και η αυτάρκεια, που κατοχυρώνονται με την οικονομική ανάπτυξη και τη
στρατιωτική οργάνωση. Η οικονομική ανάπτυξη είναι κατά βάση στην αγροτική παραγωγή και
συμμετέχουν όλοι, πολίτες και μη, ενώ για τη στρατιωτική οργάνωση την ευθύνη έχουν μόνο οι
πολίτες.
∆εδομένου ότι οι ελληνικές κοινωνίες ήταν αυτάρκεις σε προϊόντα, ενδοελληνικό εμπόριο μπορούσε να αναπτυχθεί μόνο σε περιορισμένη κλίμακα. Αττικά αγγεία των αρχών του 8ου αι. αποκαλύπτονται σε περιοχές του Σαρωνικού και του Ανατολικού Αιγαίου, την Κρήτη και τις Κυ κλάδες, που επίσης είχαν επαφές με την Κρήτη και το Ανατολικό Αιγαίο.
Την ανάπτυξη του εμπορίου μέσω των θαλασσίων οδών (στην ξηρά διαπι- στώνονται επαφές μόνο μεταξύ όμορων κρατών) ακολουθεί η ανάπτυξη των βιοτεχνιών. Η διεύρυνση των εργασιών έδινε ευκαιρίες για την εξάσκηση των τεχνιτών που αποκτούσαν γνώσεις και επιδεξιότητα, ώστε
να μπορούν να συναγωνιστούν τους συναδέλφους τους στην Ανατολή. Από τα μέσα του 8ου αι π.Χ.οι Έλληνες μεταλλουργοί εξοικειώθηκαν με την ε πεξεργασία του
σιδήρου και έμαθαν ξανά την κατεργασία του χρυσού, του ελεφαντοστού και των πολύτιμων λίθων.
Παράλληλη όμως είναι και η αύξηση της αγροτικής παραγωγής,δεδομένου ότι τα αγροτικά προϊόντα ήταν τα μόνα ανταλλάξιμα είδη που διέθεταν οι Έλληνες. Η ανάπτυξη των διαφόρων
βιοτεχνιών, σε συνδυασμό με την άσκηση του εμπορίου και της ναυτιλίας, προκάλεσε μια
συνε χώς αυξανόμενη ευημερία και μια διαρκή άνοδο του βιοτικού επιπέδου των μεσαίων
και κατώτερων τάξεων.
Από την άλλη πλευρά, η διεύρυνση των δικαιωμάτων εκείνων που συνέθεταν το δήμο,
και μάλιστα στην περίπτωση της Αθήνας, η ένταξη ξένων στοιχείων στο δήμο, συνέβαλε στο
να αποκτήσει θετικό περιεχόμενο η έννοια του πολίτη και να οριστεί ως "εκείνος που ανήκει
στην πόλη, στην κοινωνία των πολιτών, και με την ιδιότητά του αυτή συμμετέχει, μέσω των συνελεύσεων του δήμου, σε αυτό που μπορούμε ν'αποκαλέσουμε πολιτική ζωή,
δηλαδή στη λήψη αποφάσεων δεσμευτικών για το σύνολο της πολιτικής κοινότητας".
Τα γνωρίσματα για την ένταξη στην πολιτική κοινότητα παρουσίαζούσαν πολλές διαφορές από πόλησε πόλη και καθορίζονταν ουσιαστικά μέ του αποκλεισμού της μιας ή της άλλης
ομάδας του πληθυσμού. Έτσι αποκλείονταν οι δούλοι, οι μη ελεύθεροι γενικά, οι γυναίκες
και σε ορισμένες πόλεις οι έμποροι και οι τεχνίτες, οι δραστηριότητες των οποίων -κρίνονταν ανάξιες για έναν πολίτη - στη Σπάρτη οι "Ίσοι" απαγορευόταν να επιδίδονται σε άλλες δραστηριότητες εκτός από τις πολεμικές ή σε άλλες πόλεις απαιτούνται ένα ελάχιστο ποσοστόπλούτου για να έχει κανείς πρόσβαση στην ιδιότητα του πολίτη (περίπτωση Μασσαλίας, της Τέω, το Ρηγίου, της Κορίνθου, της Αθήνας μετά το 322 π.χ. κ.ά .).
Η ιδιότητα του πολίτη πάντως οριζόταν από μια δέσμη δικαιωμάτων αλλά και υποχρεώσεων,
όπως:
α) τα πολιτικά δικαιώματα, δηλαδή το δικαίωμα του πολίτη να είναι μέλος της συνέλευσης
του λαού (εκκλησία του δήμου στην Αθήνα, Απέλλα στη Σπάρτη), το δικαίωμα να λαμβάνει
δημόσια αξιώματα (π.χ. στρατηγός, έφορος κ.ά.) και το δικαίωμα να είναι μέλος δικαστηρίων. Έτσι συμμετείχε στη νομοθετική, εκτελεστική και δικαστική εξουσία.
β) τα νομικά δικαιώματα, δηλαδή το δικαίωμα να παρίσταθεί στα δικαστήρια και να έχει ακίνητη
περιουσία και
γ) τα θρησκευτι κά δικαιώματα, δηλαδή το δικαίωμα συμμετοχής στις θυσίες και τις θρη σκευτικές
εορτές και το δικαίωμα άσκησης ιερατικού αξιώματος.
Τα παραπάνω δικαιώματα ο πολίτης τα εκλάμβανε ως τα μεγαλύτερα αγαθά της κοινωνικής ζωής.
Για παράδειγμα, για τον Αθηναίο πολίτη του 5ου αι. π.Χ. η περιλάμβανε πολιτική ιδιότητα
με όσα συμπεριλάμβανε θεωρούνταν ως ύψιστη τιμή και αντιθέτως "ατιμία" ονομαζόταν
η στέρηση των πολιτικών δικαιωμάτων και ο αποκλεισμός του από τα ιερά της πόλης. Η ποινή
αυτή ("ατιμία'') ήταν ιδιαίτερα σοβαρή, τόσο μάλιστα, ώστε ο πολίτης προτιμούσε το θάνατο από τη στέρηση των πολιτικών του δικαιωμάτων. Κι αυτό γιατί ο πολίτης ήταν άρρηκτα
δεμένος με την πολιτική του φύση και δεν νοούνταν η ύπαρξη "παθητικού" πολίτη, αποκομμένου
από τα κοινά. Η νοοτροπία αυτή διαπνέει όλο τον αρχαίο ελληνικό κόσμο.
Τα πολιτεύματα των πόλεων-κρατών μπορούν να ταξινομηθούν δύο μεγάλες κατηγορίες:
τα δημοκρατικά, στα οποία όλοι
οι πολίτες έχουν πολιτικά δικαιώματα και τα αριστοκρατικά ή ολιγαρχικά, στα οποία ή ένταξη στο πολιτικό σώμα είναι περιορισμένη και συνδέεται με κριτήρια, όπως ο πλούτος και η καταγωγή.
Στις ολιγαρχίες πολιτικά δικαιώματα μπορεί να έχουν λιγότεροι ή περισσότεροι, ή ακόμη, κοντά
στους πολίτες που έχουν πλήρη πολιτικά δικαιώματα, να υπάρχουν άλλοι που είναι απλώς μέλη της συνέλευσης του λαού. Τέλος, συναντάμε και τυραννικά πολιτεύματα τα, στα οποία η άσκηση
του πολιτεύματος είναι προσωπική υπόθεση ενός ατόμου.
Μεταξύ του 700-500 π.Χ. η βασιλεία καταλύθηκε ως πολίτευμα στις περισσότερες ελληνικές πόλεις. Κατά τον 5ο αι. π.Χ. η βασιλεία δια τηρείται μόνο στη Σπάρτη, τη Θήρα, την Κύπρο,
την Ήπειρο και τη Μακεδονία. Μετά την κατάργηση της βασιλείας, την εξουσία στις πόλεις
καταλαμβάνουν τα μεγάλα κρατικά αριστογένη. Έτσι εγκαθιδρύεται το αριστοκρατικό πολίτευμα, μεκύριο χαρακτηριστικό του την παροχή πολίτικών δικαιωμάτων σε όλους ή σε μέρος των ευγενώνΤο πολίτευμα επομένώς πλησιάζει προς εκείνο που ο Αριστοτέλης αποκαλεί δυναστεία, λόγω της
κληρονομικής διαδοχής.
Τα όργανα του πολιτεύματος στις αριστοκρατίες είναι: η βουλή ή γερουσία, κυρίαρχο σώμα
αποτελούμενο από μέλη που έλεγχαν και, κατά περίπτωση, εξέλεγαν τους άρχοντες δίχως
τα ίδια να υπόκεινται σε ελέγχους, οι άρχοντες, που αντικατέστησαν τους βασιλείς και δεν ήταν
περισσότεροι από τρεις και τέλος η εκκλησία του δήμου, στην οποία μετέχουν μόνο οι ενεργοί
πολίτες και οι δικαιοδοσίες της συνίστανται στο να εγκρίνει συνήθως χωρίς συζήτηση τις προτάσεις
της βουλής ή των αρχόντων σχετικά με πόλεμο, ειρήνη, συμμαχίες, ενώ σε ορισμένες
περιπτώσεις εκλέγει και τους άρχοντες ισόβια.
Ιδιαίτερη μορφή πολιτικής οργάνωσης συναντούμε στη Σπάρτη, όπου το πολίτευμά της, όπως
παρουσιάζεται διαμορφωμένο στα τέλη της αρχαϊκής εποχής, αποτελεί ένα μίγμα από στοιχεία
αριστοκρατικά και δημοκρατικά και παραμένει στατικό και ανεξέλικτο. Πολιτικά δικαιώματα έχουνσε αυτό μόνο οι "όμοιοι", δηλαδή όσοι γεννήθηκαν από Σπαρτιάτες γονείς, μετέχουν στα συσσίτια και έχουν διανύσει τα στάδια της θεσμοθετημένης αγωγής. Παράλληλα, όργανο εξουσίας
αποτελούν και οι πέντε έφοροι, που έχουν τη δύναμη να επιβάλουν τιμωρία σε όποιον θέλουν και να την εκτελούν άμεσα ή να παύουν ακόμη και άρχοντες και να τους δικάζουν. Η γερουσία
μπορούσε να διαλύσει τη συνέλευση των Σπαρτιατών , την Απέλλα, της οποίας οι αρμοδιότητες περιορίζονταν στην επικύρωση των αποφάσεων της πρώτης.
Τα αριστοκρατικά καθεστώτα περί τον 7ο αι. π.Χ. περιήλθαν σε κρίση, εξαιτίας των
ανταγωνισμών μεταξύ των ευγενών και των επιθέσεων των τελευταίων, που επιδίωκαν την εγκαθίδρυση της τυρρανίδος. Αμφισβητήθηκαν από εκείνους που διαφωνούσαν με την
αριστοκρατική φι λοσοφία και τις εφαρμογές της και πολεμήθηκαν από τους μη ευγενείς
που επιδίωκαν συμμετοχή στα κοινά και κοινωνική δικαιοσύνη. Όσοι απέκτησαν χρήματα
με το εμπόριο και τη βιοτεχνία επιδίωκαν να βρεθούν εντός της πολιτείας, ενώ άλλοι ζητούσαν “χρεών αποκοπή” και “γης αναδασµόν”. Λύση στην κρίση προσέφερε η σύνταξη νέων νόμων, έργο που α νέλαβαν οι νομοθέτες ή διαλλάκτες (Σόλων, ∆ράκων, Ζάλευκος, Χαρώνδας κ.α.), οι αποφάσεις των οποίων είχαν υποχρεωτική ισχύ. Όταν η κατά σταση ήταν
ιδιαίτερα οξυμένη, το έργο αυτό αναλάμβανε ο "αισυμνήτης", στον οποίο παρέχονταν δικαιώματα ανώτατου άρχοντα με απεριόριστες εξουσίες. ενώ άλλοι ζητούσαν "χρεών αποκοπή" και "γης αναδαξουσίες.
Το έργο των “αισυµνητών’’συνέβαλε αποφασιστικά στην καθιέρωση ενός κοινωνικού και πολιτικού συστήµατος ευρύτερα αποδεκτού, ταυτόχρονα δε οδήγησε στην ανάπτυξη της νοµικής σκέψης, στη βαθµιαία µετάβαση από την αριστοκρατική στη δηµοκρατική πόλη και άνοιξε το δρόµο για την οικοδόµηση του ευρωπαϊκού και παγκόσµιου ∆ικαίου. Το γεγονός ότι οι νόµοι ήταν γραπτοί και επικυρώνονταν από την πόλη δηµιούργησε νέες προϋποθέσεις για την πολιτική εξέλιξη της πόλης-κράτους.
Κριτήριο τώρα για την παροχή πολιτικών δικαιωμάτων έγινε.
Το¨τίμημα ¨ δηλαδή η αποτίμηση του πλούτου και το πολίτευμα μεταβλήθηκε σε ¨τιμοκρατία¨. Σταδιακά, τα αριστοκρατικά καθεστώτα έδωσαν τη θέση τους σε ολιγαρχικά συστήµατα διακυβέρνησης, στα οποία την άσκηση της εξουσίας αναλάµβαναν και πολίτες µε αυξηµένα εισοδήµατα, χωρίς ν’ανήκουν στην τάξη των ευγενών.
Η αρχαία πόλη-κράτος Ψωφίδα φαίνεται να ακολούθησε την παραπάνω πολιτειακή εξέλιξη (βασιλεία-αριστοκρατία-ολιγαρχία), σύμφωνα με το παράδειγμα της Σπάρτης
(από το τέλος των Μεσσηνιακών πολέμων, όταν περιέπεσε μαζί με τους Μεσσήνιους στη σπαρτιατική κατοχή), όπως πιστοποιεί η συμμετοχή της στον Πελοποννησιακό πόλεμο (431-404 π.χ.) στο πλευρό των ολιγαρχικών Σπαρτιατών κατά των Αθηναίων και κατά των Θηβαίων στα Λεύκτρα (371 π.χ.). Στις παραμονές της μάχης της Μαντίνειας (362 π.χ.) είχαν διαμορφωθεί στον ελλαδικό χώρο δύο μεγάλοι αντίπαλοι συνασπισμοί: ο Θηβαϊκός και η συμμαχία Αθήνας και Σπάρτης. Η Ψωφίδα αποτελούσε κοινό σύμμαχο Αθήνας και Σπάρτης.
Κατά την ελληνιστική περίοδο σε περιοχές έξω από την εξουσία μοναρχιών ή ισχυρών πόλεων-κρατών (Βοιωτία, Αρκαδία, Αχαΐα) δημιουργήθηκαν πολιτικές ενώσεις πόλεων-κρατών με κεντρική ενιαία διοίκηση και ίσα δικαιώματα μεταξύ των μελών: τα Κοινά και οι Συμπολιτείες, που
περιόριζαν την πολυδιάσπαση, οι 11 πόλεις-μέλη να χάνουν την αυτονομία τους. Προϋπόθεση
συμμετοχής των πόλεων στη Συμπολιτεία ηταν το δημοκρατικό πολίτευμα, δηλαδή η λειτουργία
συνέλευσης πολιτών, βουλής και αρχόντων. Την ανώτατη εξουσία είχε η συνέλευση των πολιτών: αποφάσιζε για όλα τα σοβαρά ζητήματα, εξέλεγε και έλεγχε τους άρχοντες.
Η ελληνιστική συμπολιτεία θεωρείται ως το τελειότερο πολιτειακό σύστημα που δημιούργησε
ο αρχαίος ελληνικός κόσμος , γιατί: περιόριζε την πολιτική πολυδιάσπαση χωρίς οι πόλεις να
χάνουν την αυτονομία τους,
εγγυόταν ασφάλεια και ειρήνη χωρίς οι πολίτες να χάνουν την
ελευθερία τους και δημιουργούσε συνθήκες πρόσφορες για οικονομική ανάπτυξη.
Η Αχαϊκή Συμπολιτεία, με έδρα το Αίγιο, προϋπήρχε ως με κέντρο τη βόρεια Πελοπόννησο.
Στόχος της έθεσε την εκδίωξη της Μακεδονικής κυριαρχίας και την ανατροπή των τυραννικών
καθεστώτων. Ισχυροποιήθηκε χάρη στην εξασθένιση των Μακεδόνων, τη βοήθεια των Πτολεμαίων και τις ικανότητες του στρατηγού Άρατου.
ελευθερία τους και δημιουργούσε συνθήκες πρόσφορες για οικονομική ανάπτυξη.
Η Αχαϊκή Συμπολιτεία, με έδρα το Αίγιο, προϋπήρχε ως με κέντρο τη βόρεια Πελοπόννησο.
Στόχος της έθεσε την εκδίωξη της Μακεδονικής κυριαρχίας και την ανατροπή των τυραννικών
καθεστώτων. Ισχυροποιήθηκε χάρη στην εξασθένιση των Μακεδόνων, τη βοήθεια των Πτολεμαίων και τις ικανότητες του στρατηγού Άρατου.
Η Ψωφίδα απολούσε μέλος της Αχαϊκής Συμπολιτείας για να αποσχισθεί αργότερα και να
ταχθεί στο πλευρό των Ηλείων συνιστώντας μέλος της άλλης μεγάλης Συ μπολιτείας,
της Αιτωλικής (περ. 250 π.Χ.), που είχε έδρα της
το Θέρμο. Μετά την άλωσή της από το Φίλιππο τον Ε' της Μακεδονίας θα επιστρεψει στην
Αχαϊκή Συμπολιτεία, της οποίας ακολουθεί την πορεία
κατά της ρωμαϊκής επέκτασης.
Το σημαντικό είναι πως η αρχαία πόλη-κράτος Ψωφίδα υιοθέτησε το παράδειγμα της
δημοκρατίας, του τελειότερου πολιτεύματος- που γέννησε ποτέ η ανθρωπότητα, του οποίου
έξοχο δείγμα αποτέλεσε η περίπτωση των Αθηνων.
Στη δημοκρατική Αθήνα κυρίαρχο όργανο εξουσίας, όπως προαναφέρθηκε ήταν η εκκλησία
του δήμου, με τις περισσότερες και σπουδαιότερες αρμοδιότητες (ψήφιση νόμων, έλεγχος
όλων των οργάνων της διοίκησης και ορισμένων αρχόντων, δικαίωμα επιβολής σοβαρών ποινών κ.ά), στην οποία συμμετείχαν όλοι οι ελεύθεροι πολίτες, που είχαν εκτελέσει τις στρατιωτικές τους
υποχρεώσεις. Υπήρχαν όμως και άλλα όργανα εξουσίας, όπως η βουλή των πεντακοσίων, με
δικαιοδοσίες νομοθετικού και διοικητικού χαρακτήρα και το δικαίωμα ελέγχου ενός μεγάλου
μέρους της πολιτικής ζωής, οι εννέα άρχοντες, κατάλοιπο του αριστοκρατικού
καθεστώτου, χωρίς σημαντικά καθήκοντα και τέλος οι άρχοντες, δέκα στρατηγοί, οι οποίοι είχαν
αναλάβει την άσκηση της εκτελεστικής εξουσίας.,
Ο Αριστοτέλης φρονεί για την Αθήνα ότι από Σόλωνα "αρχή δημοκρατίας εγένετο", οπότε
το σύνολο των ελεύθερων ανδρών είχε δικαίωμα συμμετοχής στην εκκλησία.
Το σημαντικό είναι πως η αρχαία πόλη-κράτος Ψωφίδα υιοθέτησε το παράδειγμα της
δημοκρατίας, του τελειότερου πολιτεύματος- που γέννησε ποτέ η ανθρωπότητα, του οποίου
έξοχο δείγμα αποτέλεσε η περίπτωση των Αθηνων.
Στη δημοκρατική Αθήνα κυρίαρχο όργανο εξουσίας, όπως προαναφέρθηκε ήταν η εκκλησία
του δήμου, με τις περισσότερες και σπουδαιότερες αρμοδιότητες (ψήφιση νόμων, έλεγχος
όλων των οργάνων της διοίκησης και ορισμένων αρχόντων, δικαίωμα επιβολής σοβαρών ποινών κ.ά), στην οποία συμμετείχαν όλοι οι ελεύθεροι πολίτες, που είχαν εκτελέσει τις στρατιωτικές τους
υποχρεώσεις. Υπήρχαν όμως και άλλα όργανα εξουσίας, όπως η βουλή των πεντακοσίων, με
δικαιοδοσίες νομοθετικού και διοικητικού χαρακτήρα και το δικαίωμα ελέγχου ενός μεγάλου
μέρους της πολιτικής ζωής, οι εννέα άρχοντες, κατάλοιπο του αριστοκρατικού
καθεστώτου, χωρίς σημαντικά καθήκοντα και τέλος οι άρχοντες, δέκα στρατηγοί, οι οποίοι είχαν
αναλάβει την άσκηση της εκτελεστικής εξουσίας.,
Ο Αριστοτέλης φρονεί για την Αθήνα ότι από Σόλωνα "αρχή δημοκρατίας εγένετο", οπότε
το σύνολο των ελεύθερων ανδρών είχε δικαίωμα συμμετοχής στην εκκλησία.
Το δικαίωμα αυτό το είχαν κατακτήσει πρώτοι οι Σπαρτιάτες ήδη στα μέσα του 7ου π.Χ. Είναι φανερό λοιπόν ότι
και οι δύο πόλεις, Αθήνα-Σπάρτη, που
δίχασαν το σύνολο σχεδόν του ελληνικού κόσμου, στην Αρχαϊκή περίοδο βάδισαν προς τη δημοκρατία, με όμως διαφορετικό τρόπο η καθεμιά. Οι
μεν Αθηναίοι κατόρθωσαν να κατακτήσουν την άμεση δημοκρατία,
όπου η εκκλησία του δήμου ήταν η"αρχή πάντων", οι δε Σπαρτιάτες προσέγγισαν την έμμεση δημοκρατία, όπου οι έφοροι εκπροσωπούσαν το λαό, χωρίς να ελέγχονται από αυτόν.
Η αρχαία Ψωφίδα πορεύτηκε το δρόμο και των δύο αυτών σημαντικών πόλεων-κρατών,
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου