Ο Βιοτουρισμός ως τομέας δράσης της κοινωνικής οικονομίας

Βιοτουρισμός: ολοκληρωμένο τουριστικό προϊόν

Ο βιοτουρισμός ως τομέας δράσης της Κοινωνικής Οικονομίας αφορά τη σύνθεση

του βιοτουριστικού προϊόντος το οποίο αναλύεται και παρουσιάζεται μέσα από το

σύνολο της ζωής και της δράσης, τα φυσικά και πολιτιστικά διαθέσιμα της

εκάστοτε περιοχής, τη βιοποικιλότητα, τη γεωμυθολογία, την τοπική

αρχιτεκτονική, αγροτική και πολιτιστική κληρονομιά και την τοπική ιστορία.

Παράλληλα, μέσα από τη συμμετοχή για την προστασία και ανάδειξη του

περιβάλλοντος, από τα παραγωγικά διαθέσιμα της περιοχής και τις αντίστοιχες

δραστηριότητες (αγροτικές ασχολίες – παραγωγή/συσκευασία τοπικών

προϊόντων), καθώς και από το σύνολο των δραστηριοτήτων στη φύση (ποτάμια,

λίμνες, βουνά, θάλασσα) που μπορεί να έχει κάθε επισκέπτης.

Ο βιοτουρισμός ως προϊόν προκύπτει ως έννοια ως προσφερόμενη κοινωνική

εμπειρία στον επισκέπτη που συνθέτει το σύνολο της ζωής του τόπου και των

δραστηριοτήτων που αναπτύσσονται στο πλαίσιο του φυσικού και κοινωνικού

περιβάλλοντος της περιοχής.

Όλες οι μορφές θεματικού τουρισμού ως αλληλοσυμπληρούμενες δράσεις,

προσφέρουν μια συνολική κοινωνική εμπειρία, συνθέτουν το βιοτουριστικό προϊόν.

Η ολοκληρωμένη, δηλαδή, κοινωνική εμπειρία στην περιοχή, η επαφή με τους

ανθρώπους και τις δραστηριότητές τους και η συμμετοχή στα δρώμενα της

περιοχής.

Κατ’ αυτήν την έννοια, τα εργαλεία ανάδειξης, προώθησης και προβολής

διαφοροποιούνται απ’ το τουριστικό marketing του μαζικού τουρισμού, όπως της

‘‘μονοκαλλιέργειας’’ του ήλιου και της θάλασσας, που συμβαίνει στις ακτές της

Μεσογείου και αναδεικνύουν την ποικιλότητα των παραγωγικών, πολιτιστικών και

κοινωνικών δράσεων που οφείλουν να συνθέτουν το βιοτουριστικό προϊόν.

Στον τομέα του τουρισμού απαιτείται η αλλαγή από το σημερινό μοντέλο, ώστε να

αποτελέσει μοχλό διεξόδου από την κρίση. Διέξοδο από το αρνητικό μοντέλο του

μαζικού τουρισμού που δεν σεβάστηκε το φυσικό-πολιτιστικό περιβάλλον,

υποβαθμίζοντας ουσιαστικά το ίδιο το τουριστικό προϊόν.

Ο βιοτουρισμός λοιπόν σύμφωνα με όλα τα παραπάνω, είναι στάση ζωής,

σεβασμός για το περιβάλλον και προσφέρεται ως ολιστικό προϊόν κοινωνικής

εμπειρίας.

Είναι στην ουσία ο πολυθεματικός τουρισμός που συνθέτει τον οικοτουρισμό,

αγροτουρισμό, πολιτιστικό, ιστορικό, θρησκευτικό, γαστρονομικό τουρισμό με τη

συμμετοχή και την κοινωνική εμπειρία. Παράλληλα, προϋποθέτει την κοινωνική

συμμετοχή στις δραστηριότητες των εναλλακτικών μορφών τουρισμού, όπως

εξερευνήσεις, κολύμπι, φωτογραφία, ορειβασία, πεζοπορία (trekking), ποδήλατο

βουνού (mountain bike), χειμερινό σκι, προσδιορίζει τη διαφοροποίηση του

προϊόντος, ενισχύοντας τις δραστηριότητες αυτές με παραγωγικές δράσεις της

Κοινωνικής Οικονομίας. Η Κοινωνική Οικονομία επίσης δίνει ένα συμπληρωματικό

βασικό συστατικό στο προϊόν επεκτείνοντας το κοινωνικό επιχειρείν και marketing.

Κινητοποιεί ανθρώπινους πόρους και κοινωνικό κεφάλαιο της περιοχής, πέρα από

τους επαγγελματίες τουρισμού, την ίδια την τοπική κοινωνία που διαμορφώνει

δρώμενα, εκδηλώσεις συμμετοχής, εκθέσεις, πανηγύρια κτλ. που προσδίδουν στον

τουρισμό ποιότητα χωρίς να αυξάνουν το κόστος του προϊόντος.

Η συμβολή της Κοινωνικής Οικονομίας στην ανάπτυξη του βιοτουρισμού

Η Κοινωνική Οικονομία είναι η συστηματοποίηση της συμβολής της κοινωνικής και

πολιτιστικής δράσης στον τουρισμό και την επιχειρηματικότητα.

Λαμβάνοντας υπόψη τα διαθέσιμα της εκάστοτε περιοχής είναι σημαντικό να δούμε

πώς αυτά συνθέτουν το σύνολο της ζωής και τις προσφερόμενες κοινωνικές

εμπειρίες.

Ζητούμενο του βιοτουριστικού προϊόντος είναι οι τουρίστες που επισκέπτονται την

περιοχή να βιώσουν έναν πιο φυσικό και φιλόξενο τρόπο ζωής από αυτόν που

έχουν συνηθίσει και επομένως να βρουν ένα λιγότερο μολυσμένο περιβάλλον,

εξυπηρετικούς επιχειρηματίες και προσωπικό, φιλόξενους ανθρώπους και γενικά

μια εναλλακτική συνολική τουριστική προσφορά.

Για να επιτευχθεί αυτό, το κεφάλαιο της περιοχής, το οποίο αποτελούν η ιστορία, ο

πολιτισμός, η αγροτική και κοινωνική κληρονομιά και η ποικιλότητα των

δραστηριοτήτων πρέπει να υποστηρίζεται ως κοινή και μοναδική αξία και να

εκτιμάται ως η ισχυρότερη οικονομική κατευθυντήρια γραμμή, αναδεικνύοντας την

αξία του ολιστικού βίου.

Το κοινωνικό κεφάλαιο μιας περιοχής που συνίσταται στη συνεργασία και την

υποστήριξη μιας οικονομικής δραστηριότητας, όπως ο τουρισμός, πέραν από τα

στενά όρια της αγοράς, από την τοπική κοινωνία συνολικά εξετάζεται εδώ ως ο

παράγοντας που συντελεί στη δημιουργία προστιθέμενης αξίας στην περιοχή και η

συμμετοχή ανενεργού ανθρώπινου δυναμικού που υποαπασχολείται στην

ανάπτυξη και διαμόρφωση του τουριστικού προϊόντος. Στο κοινωνικό κεφάλαιο

λαμβάνεται υπόψη η υψηλή αξία της γνήσιας και σωστής φιλοξενίας που

χαρακτηρίζει την περιοχή από αρχαιοτάτων χρόνων, καθώς και ο συντονισμός που

χρειάζεται για να αξιοποιηθούν στο έπακρο όλοι οι υλικοί και ανθρώπινοι πόροι

που διαθέτει η περιοχή κάνοντας τον ίδιο τον τουρίστα κομμάτι του ιδιαίτερου

χαρακτήρα του τόπου.

Έτσι, στα τουριστικά πακέτα του εναλλακτικού τουρισμού, οι δραστηριότητες

εκείνες τις οποίες συναντά κανείς και που αξιοποιούν το πολιτιστικό κεφάλαιο για

να επιτύχουν την ενσωμάτωση του τουρίστα, μπορεί να είναι, πέρα από την

συμμετοχή του σε απλές επισκέψεις μουσείων και αρχαιολογικών χώρων,

συμμετοχή σε παραδοσιακά πανηγύρια της περιοχής, δοκιμή παραδοσιακών

συνταγών σε τοπικές ταβέρνες καθώς και οποιαδήποτε άλλη δράση που θα τον

κάνει να έρθει σε επαφή με τους ντόπιους και να συναναστραφεί μαζί τους. Η

συναναστροφή του τουρίστα με τους ντόπιους, μέσα από την συμμετοχή του στις

παραδόσεις τους και την εκπαίδευσή του σε αυτές, θα τον βοηθήσει να τους μάθει

καλύτερα και να γίνει έτσι και ο ίδιος ένα κομμάτι του τόπου, βιώνοντας την

πραγματική Ελληνική φιλοξενία για την οποία είμαστε σε όλο τον κόσμο γνωστοί.

Ο παράγοντας εκείνος ο οποίος είναι σε θέση να στηρίξει ένα τέτοιο είδος

τουρισμού είναι μόνο οι ίδιοι οι κάτοικοι της περιοχής, οργανωμένοι σε ομάδες ή

δίκτυα τέτοια που σκοπό έχουν την προώθηση των συλλογικών τους

συμφερόντων. Το κοινωνικό κεφάλαιο απαρτίζεται από επικαλυπτόμενα κοινωνικά

δίκτυα, τα οποία διαθέτουν κοινές αξίες, εμπιστοσύνη και κοινά κριτήρια

αποφάσεων. Σε αυτά τα δίκτυα με υψηλό επίπεδο κοινωνικού κεφαλαίου επικρατεί

η αρχή της αμοιβαιότητας που συμβάλλει στην ατομική ευημερία, δεδομένου ότι οι

συμμετέχοντες έχουν ευχερέστερη πρόσβαση στην πληροφορία ή άλλους πόρους.

Τρεις παράμετροι του κοινωνικού κεφαλαίου που μπορούμε να διακρίνουμε είναι:

 Η εμπιστοσύνη που οικοδομείται μέσα από τα κοινωνικά δίκτυα και

διασφαλίζει ότι οι υποχρεώσεις και τα καθήκοντα των μελών θα

διεκπεραιωθούν ομαλά. 

 Η πληροφορία που διοχετεύεται μέσα από τα κοινωνικά δίκτυα και η

κοινωνικοποίηση της γνώσης.

 Οι κανονιστικές ρυθμίσεις και κυρώσεις που επιβάλλονται στα μέλη των

δικτύων, υπαγορεύοντάς τους συγκεκριμένες συμπεριφορές.

Το κοινωνικό κεφάλαιο, λοιπόν, είναι μια έννοια σύμφυτη με την κοινωνική δομή,

διευκολύνει την ατομική δράση και τη νοηματοδοτεί εντός του κοινωνικού

πλαισίου, συμβάλλοντας στην ακόμα πιο αποτελεσματική ανάπτυξη της τοπικής

οικονομίας της περιοχής.

Ο όρος κοινωνικό κεφάλαιο χρησιμοποιείται ολοένα και περισσότερο ως έννοια

αλληλένδετη με την κοινότητα, αλλά δεν περιορίζεται σε αυτήν, εφόσον

περιλαμβάνει τόσο τα τυπικά, όσο και τα άτυπα δίκτυα και τις κοινές αξίες. Ο

ορισμός  για το κοινωνικό κεφάλαιο που περιλαμβάνει όλες τις αξίες και δίκτυα που

διευκολύνουν την ομαδική δράση βασίζεται σε αυτή του τη σχέση με την κοινωνία

των πολιτών.

Το κοινωνικό κεφάλαιο λοιπόν είναι ζήτημα κοινωνικοποίησης της γνώσης,

εμπιστοσύνης και συνεργασίας σε τοπικό επίπεδο και ικανότητα για καινοτόμες

πολιτικές επενδύσεων που πηγαίνουν την κοινωνία μπροστά.

Όλοι οι παράγοντες της τουριστικής δραστηριότητας θα πρέπει να συμμετέχουν

ενεργά στη διατήρηση αυτού του κεφαλαίου και συγκεκριμένα:

 Οι τοπικές αρχές να ελέγχουν την ποιότητα του παρεχόμενου προϊόντος και

να παρεμβαίνουν όπου κρίνεται αναγκαίο.

 Οι επιχειρηματίες να αξιοποιούν στο έπακρο τους διαθέσιμους πόρους και

να αναδεικνύουν τα ισχυρά σημεία της παρεχόμενου προϊόντος και της

περιοχής.

 Οι ιδιώτες να διατηρούν το κεφάλαιο της περιοχής και να κάνουν ευχάριστη

τη διαμονή των τουριστών, προσφέροντάς τους εναλλακτικές εμπειρίες.

Με αυτό το σκεπτικό, πρέπει να πραγματοποιούνται συναντήσεις σε τακτά χρονικά

διαστήματα, όπου θα συζητόνται τα θέματα που προκύπτουν, θα προτείνονται

βιώσιμες λύσεις και θα ανταλλάσονται εμπειρίες και τεχνογνωσία.

Ζητούμενο είναι η κοινωνικοποίηση της τεχνογνωσίας στην αξιοποίηση

χρηματοδοτικών εργαλείων ενίσχυσης των τουριστικών επενδύσεων, όπως ο

εκάστοτε αναπτυξιακός νόμος, το ΕΣΠΑ, τα προγράμματα τουρισμού υπαίθρου και

οι δράσεις που σχεδιάζονται για τον τουρισμό.

Λαμβάνοντας υπόψη τις υφιστάμενες συνθήκες και όσα προτείνονται ως δράσεις

για την ανάπτυξη του τουρισμού της εκάστοτε περιοχής πρέπει να αναπτυχθεί η

οριζόντια συνεργασία και η κοινωνική οικονομία για τη μόχλευση πρόσθετων

δράσεων. Με βάση το Σύμφωνο Συνεργασίας Οργανώσεων της Κοινωνίας Πολιτών

και Τοπικής Αυτοδιοίκησης που έχει υπογραφεί σε αρκετές περιοχές της χώρας

προβλέπεται η ανάπτυξη μιας κοινωνικής σύμπραξης και κοινωνικής

επιχειρηματικότητας των επαγγελματιών στους τομείς: ι) δημιουργίας δημοτικής

αλληλέγγυας αγοράς, ιι) παροχής κοινωνικών υπηρεσιών των Δήμων προς τους

πολίτες, ιιι) ψηφιοποίησης των αρχείων σε επίπεδο Τοπικής Αυτοδιοίκησης, καθώς

και ιν) οριζόντιας οργάνωσης της κοινωνίας για τη συμμετοχικότητα του πολίτη και

οριζόντιου επικοινωνιακού συστήματος.

Στα πλαίσια αυτής της Σύμπραξης πρόκειται να δημιουργηθεί περιφερειακή

ηλεκτρονική εφημερίδα, να οργανωθούν επιμορφωτικές διαδικασίες

αμεσοδημοκρατικές, να γίνει σύνθεση με θεσμούς κοινωνικοποίησης της γνώσης,

όπως Ελεύθερο Ανοικτό Πανεπιστήμιο, ηλεκτρονικές βιβλιοθήκες, κοινωνικά

δίκτυα, διακρατικές συνεργασίες, διεθνή forums, εκθέσεις καινοτομικών προϊόντων

και υπηρεσιών και να αξιοποιηθούν όλα τα επικοινωνιακά εργαλεία των social

media, π.χ. youtube, blogs, facebook, twitter κτλ. στοχεύοντας στη σύνδεση

περιεχομένου, βάσει της διαδικασίας βελτιστοποίησης. Αυτό εξάλλου σημαίνει, στο

πλαίσιο αυτής της οριζόντιας συνεργασίας, ένα εργοτάξιο καινοτόμων ιδεών,

οργανωτικής τεχνολογίας και καλών πρακτικών.

Αναγκαία η ποικιλότητα αγροτικών προϊόντων

Η ποικιλότητα των αγροτικών καλλιεργειών και η παραγωγή προϊόντων είναι

φανερό ότι δημιουργεί την υλική βάση και τις προϋποθέσεις για μια ολοκληρωμένη

εικόνα της αγροτικής ζωής, αλλά και τις συνθήκες να βιώσει κανείς μια

ολοκληρωμένη ανάλογη εμπειρία. Στη βάση αυτή χτίζεται το αυθεντικό

αγροτουριστικό προϊόν που πρέπει να ληφθεί υπόψη και στο σχεδιασμό του

ολοκληρωμένου βιοτουριστικού προϊόντος.

Για να συμπληρωθεί η ποικιλότητα αγροτικών ασχολιών και προϊόντων στις

αγροτικές περιοχές της ελληνικής υπαίθρου, χρειάζεται να γίνει στροφή των νέων

κυρίως αγροτών του τόπου σε καλλιέργειες των οποίων οι παραγόμενοι καρποί

καταναλώνονται εκτός από νωποί και αποξηραμένοι.

Παράλληλα, μπορούν να αξιοποιηθούν ανεκμετάλλευτες γεωργικές εκτάσεις για

την παραγωγή αρωματικών και φαρμακευτικών φυτών, που μπορούν να

καλλιεργηθούν σε όλες τις ορεινές και ημιορεινές περιοχές, όπως η ρίγανη, ο

βασιλικός, ο μάραθος, το φασκόμηλο, το θυμάρι, η λεβάντα, το χαμομήλι και το

δίκταμο.

Τα αρωματικά και φαρμακευτικά φυτά χρησιμοποιούνται στη Φαρμακευτική, στην

αρωματοθεραπεία, στη γαστρονομία, για την παραγωγή αιθέριων ελαίων, στη

βιομηχανία τροφίμων, στη βιομηχανία καλλυντικών, στην αρωματοποιία, στην

ποτοποιία, στη ζαχαροπλαστική, ως αφεψήματα για θεραπευτικούς και όχι μόνο

σκοπούς, ως μελισσοτροφικά φυτά και τέλος στη διακόσμηση.

Αγροτουρισμός: κοινωνικά αγροκτήματα

Η ελληνική ύπαιθρος έχει όλες τις προϋποθέσεις να αναπτύξει δράσεις

αγροτουρισμού, στη λογική των πολλαπλών καλλιεργειών, την επαφή των

επισκεπτών με διάφορες καλλιέργειες και την εφαρμογή βιολογικών μεθόδων σε

όλα τα στάδια παραγωγής. Με αυτή τη συμπληρωματικότητα θα ενισχυθεί το

συνολικό τουριστικό προϊόν που βασίζεται στην πολυθεματικότητα. Η έννοια του

αγροτουρισμού είναι συνδεδεμένη με την επαφή των επισκεπτών μιας τουριστικής

μονάδας με την παραγωγή του αγροκτήματός της. Μπορεί να περιλαμβάνει μια

σειρά από εναλλακτικές δραστηριότητες, όπως:

Α) Συμμετοχή σε αγροτικές δραστηριότητες εντός του κτήματος που περιλαμβάνει

η αγροτουριστική μονάδα (μάζεμα φρούτων, τρύγος κ.α.).

Β) Έμπρακτη και όχι θεωρητική εκπαίδευση σε καλλιεργητικά και περιβαλλοντικά

θέματα.

Γ) Εφαρμογή συγκεκριμένων μεθόδων αειφορικής διαχείρισης του αγρο-

οικοσυστήματος (βιολογική γεωργία , βιοδυναμική καλλιέργεια κ.α.).

Καινοτομία

Καινοτόμα στοιχεία που μπορούν να υιοθετηθούν για την ολοκληρωμένη ανάπτυξη

του βιοτουριστικού προϊόντος είναι:

 Δημιουργία ειδικού portal σε συνδυασμό με την ανάπτυξη και καλύτερη

αξιοποίηση των σχετιζόμενων ιστοσελίδων των φορέων και επιχειρήσεων

της εκάστοτε περιοχής.

 Βελτίωση των οδικών δικτύων της περιοχής και κατάλληλη σηματοδότησή

τους.

 Δημιουργία ξενώνα επισκεπτών που να συνδυάζει όλες τις σύγχρονες

βιοτουριστικές προδιαγραφές με τη λαϊκή αρχιτεκτονική του τόπου.

 Δημιουργία πρακτορείου πληροφοριών για το συντονισμό των δράσεων

των ενδιαφερομένων στον τομέα του βιοτουρισμού.

 Διοργάνωση επισκέψεων σε εγκαταστάσεις τοπικών βιοτεχνιών και

επιχειρήσεων.

 Συνεργασία της Τοπικής Αυτοδιοίκησης με τις οργανώσεις της Κοινωνίας

Πολιτών και το αρμόδιο Υπουργείο για ανάπτυξη της Κοινωνικά

Υποστηριζόμενης Γεωργίας και του Αγροτουρισμού.